Zašto je kontroverzno priznanje genocida nad Jermenima

Predstavnici američke vlade nisu uvijek birali riječi povodom sudbine koja je zadesila Jermene 1915. godine. Henri Morgento Stariji, američki ambasador u Osmanskom carstvu, u to vrijeme ju je nazvao “kampanjom za istrebljenje rase”.

Presjednik Džo Bajden juče je objavio da ubistva i masovne deportacije Jermena predstavljaju genocid. To je uveliko simboličan gest, ali dolazi u trenutku dubokih političkih neslaganja između Ankare i Vašingtona povodom niza pitanja.

Tursko ministarstvo spoljnih poslova je osudilo Bajdenovu odluku, ocijenivši da ona nema pravnu osnovu i da će otvoriti “duboku ranu” u bilateralnim odnosima.

Na Dan sjećanja na jermenske žrtve, 24. april, Bijela kuća je decenijama objavljivala pažljivo odmjerena saopštenja u kojima su događaji iz Prvog svjetskog rata opisivani kao “Metz Yeghern” (veliko zlo).

Kada je Osmansko carstvo ušlo u Prvi svjetski rat 1914, otprilike dva miliona Jermena, tradicionalne hrišćanske etničke grupe, živjelo je unutar njegovih granica. Mnogi su se borili na strani muslimanskog carstva, ali su se neki pridružili ruskoj armiji, koja je potukla Osmanlije na istoku.

“Ekonomist” piše da su visoko pozicionirani članovi vladajuće stranke optužili Jermene za gubitak važne bitke protiv Rusije naredne godine u Sarikamišu, koji se sada nalazi na sjeverozapadu Turske. Uhapšeni su jermenski intelektualci, umjetnici i političari, uključujući poslanike u osmanskom parlamentu, i mnogi su kasnije ubijeni.

Osmanske vlasti su naredile prisilno premještanje stotina hiljada Jermena u Siriju, tvrdeći da jermenski revolucionari pomažu Rusima. Uslovi njihovog prisilnog marša bili su tako surovi da je malo ko mogao preživjeti, a prepadi kurdskih i turskih naoružanih grupa su dodatno umanjili njihove šanse.

Mnogi istoričari vjeruju da su izdata tajna naređenja da se osigura da oni nestanu. Od malobrojnih koji su uspjeli da pređu sirijsku pustinju, mnogi su poslati u koncentracione logore duž Eufrata ili su masakrirani.

Turska tvrdi da su stotine hiljada Jermena umrle od gladi i bolesti tokom deportacije i da je njihova smrt nastupila kao rezultat ratnih uslova koje su mnogi drugi u Osmanskom carstvu morali da trpe. Potomci žrtvava tvrde da ih je bilo čak 1,5 miliona i da su žrtve namjerne kampanje ubistva koju bi trebalo precizno nazvati genocidom.

Većina istoričara masovnih ubistava, uključujući Međunarodno udruženje istražitelja genocida, slaže se sa tim. Konvencija UN-a o genocidu daje široku definiciju genocida kao “djela počinjena s namjerom da se u potpunosti ili djelimično uništi nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa“ bilo ubijanjem ili “podvrgavanjem grupe... životnim uslovima” sa ciljem da dovedu do njihovog uništenja.

Turska prihvata da su mnogi Jermeni ubijeni u sukobima sa snagama Osmanskog carstva, ali osporava cifre i poriče da su ubistva sistematski orkestrirana i da predstavljaju genocid. “Ekonomist” podsjeća da turska vlada, sa druge strane, naziva genocidom druge slične događaje, poput masakra nad Muslimanima u Srebrenici.

Dvostranačka grupa od preko 100 članova američkog Predstavničkog doma, u srijedu je potpisala pismo kojim su pozvali Bajdena da postane prvi predsjednik SAD koji će formalno priznati zločine iz I svjetskog rata kao genocid.

Kada je Predstavnički dom 2019. glasao da se zločine proglase genocidom, turki predsjednik Tajip Erdogan je bio ogorčen time što država “ukaljana genocidom, ropstvom i eksploatacijom” drži lekcije Turskoj.

Njegov portparol Ibrahim Kalin poručio je juče Sjedinjenim Državama da se osvrnu na svoju prošlost.

“Snažno osuđujemo i odbacujemo izjave predsjednika SAD koje su samo ponavljanje optužbi onih čija je jedina agenda neprijateljstvo prema našoj zemlji,” objavio je Kalin na Tviteru. “Savjetujemo predsjedniku SAD da vidi prošlost i sadašnjost (svoje zemlje)”.

Erdogan je jednom izjavio da “nije bilo maskara niti pokolja u našoj istoriji”. Turci koji osporavaju zvaničnu verziju događaja u prošlosti su trpjeli užasne posljedice. Krivični zakonik kriminalizuje “vrijeđanje” turske države i ta odredba se koristi za gonjenje onih koji kažu da turske akcije predstavljaju genocid.

Sedamnaestogodišnji turski nacionalista ubio je 2007. istaknutog novinara Hranta Dinka, zato što je objavljivao članke u kojima se osmanske akcije označavaju kao genocid, uključujući jedan da je usvojena ćerka Kemala Ataturka, osnivača moderne Turske, bila Jermenka čiji je otac ubijen 1915. Sud u Istanbulu je u martu, nakon 14-godišnjeg procesa, osudio na kazne zatvora nekoliko bivših visokih bezbjednosnih zvaničnika za ulogu u ubistvu turskoj-jermenskog novinara.

Odbijanje Turske da osudi zločine ili da preuzme bilo kakvu odgovornost za njih, stvara teškoće stranim vladama. Turska je članica NATO i partner Zapada u stateškim pitanjima, a i u onim koja se tiču izbjeglica. “Ekonomist” navodi da neke zapadne vlade “nepošteno” tvrde da nema dovoljno dokaza o mens rea, tj. o namjeri da se počini zločin, da bi se opravdala ta definicija.

Uprkos tome, 30 država, uključujući Francusku i Njemačku, zločine je nazvalo genocidom. To su učinili i papa Franjo i Evropski parlament. I Bajdenova jučerašnja odluka je upečatljiva, ali, prema ocjeni britanskog nedjeljnika, možda manje nego što bi bila da je to učinio njegov bivši šef Barak Obama tokom mandata. Prije deset godina, priznavanje bi zadalo snažan udarac relativno srdačnim odnosima sa ključnim saveznikom Turskom, ocjenjuje se u komentaru. Amerika i Turska danas se spore oko niza regionalnih sukoba i vojne saradnje Turske i Rusije.

Bajden je u jučerašnjem saopštenju naveo da američki narod poštuje “sve one Jermene koji su nestali u genocidu koji je počeo prije 106 godina”, prenio je Rojters.

“Jermenski migranti su decenijama obogaćivali SAD na bezbroj načina, ali nikad nisu zaboravili tragičnu istoriju... Mi poštujemo njihovu priču. Mi vidimo taj bol. Mi to ne činimo da bismo svaljivali krivicu, nego da osiguramo da se to nikad ne ponovi,” rekao je Bajden.

U komentarima sa ciljem ublažavanja udarca, visoki zvaničnik administracije je rekao novinarima da Vašington ohrabruje Jermeniju i Tursku da rade na pomirenju te da i dalje vidi Ankaru kao ključnog NATO saveznika.

Turski ministar spoljnih poslova Mevlut Čavušoglu poručio je da Turska “potpuno odbacuje” Bajdenovo priznavanje genocida.

“Nemamo ništa da naučimo od bilo koga o našoj prošlosti. Politički oportunizam je najveća izdaja mira i pravde. Potpuno odbacujemo ovo saopštenje zasnovano jedino na populizmu,” napisao je Čavušoglu na Tviteru.

( Angelina Šofranac )