Stari gradovi za nova pokoljenja

U Crnoj Gori postoji veliki broj starih gradova, svjedoka života iz davno minulog vremena. A kada bi kamenje, uzidano u njih moglo da priča, slušali bi o hordama Mongola, Ilirima, Gotima, Mlečanima, Osmanlijama i robovima koje su pirati prodavali na ulcinjskom Trgu robova...

Možda bi tu bilo dosta da se čuje i o borbama za utvrđenja, borbama za život, ali uprkos tome što stari gradovi imaju izuzetnan istorijski i kulturni značaj, mi kao da nijesmo toga svjesni. A imamo toliko toga vrijednog…

Stari Bar

Na četiri kilometra udaljenosti od morske obale i centra novog Bara, na strmoj, sa tri strane nepristupačnoj litici, u podnožju planine Rumije nalazi se Stari Bar.

Sastoji se iz utvrđenog gradskog jezgra, opasanog zidinama iz XI i XII vijeka, koje su obnavljane u XIV i XV vijeku. Najstariji djelovi su na isturenom platou kamene hridi gdje se nalazi kapija grada iz X-XI vijeka. Nedaleko od kapije, izdvojena od naseljenog dijela, nalazi se Citadela čiji je karakter bio isključivo odbrambeni.

U gradu se i sada nalaze ostaci mnogobrojnih crkava iz raznih perioda i različitih stilova koji autentnično svjedoče o tom vremenu. Sačuvani su temelji romanogotske katedrale Sv. Đorđa iz XI vijeka i dvije gotske crkve Sv. Katarine iz XIV i Sv. Venerande iz XV vijeka. Arheološkim istraživanjima, u Starom Baru, otkrivena je keramika iz perioda od VI do VIII vijeka prije nove ere, iz vremena kada je ovdje bilo ilirsko naselje.

U starom dijelu grada nalaze se i tursko kupatilo - amam iz XVII vijeka i barutana. Ispod Starog grada su ostaci akvadukta, iz XVI i XVII vijeka, preko kojeg je iz planine dovođena voda u grad. Zapadni dio grada utvrđen je kasnije, najprije u XIV vijeku, a zatim u doba venecijanske uprave u XVI vijeku.

U ovom dijelu grada nalaze se ruševine crkve Sv. Nikole koju je najvjerovatnije 1288. godine sagradila žena srpskog kralja Uroša, Jelena Anžujska. Na malom raskrsnom trgu u centru grada je dobro očuvana crkva posvećena Sv. Jovanu Vladimiru.

U Starom Baru nalazi se i naselje Podgrad, koje datira još iz srednjeg vijeka, ali u kojem se i danas aktivno živi. U naselju se nalazi nekoliko starih kafana, prodavnica, zanatskih radnji, kao i mesna pijaca. U Podgradu su smještene dvije džamije i katolička crkva Sv. Marije.

Onogošt

Anderba, Sanderva, Anagastum, Onogošt, sve su imena jednog istog, još nedovoljno istraženog lokaliteta. Srednjovjekovni Onogošt nastao je na ruševinama antičkog drevnog grada Anderbe.

Postanak i razvoj grada vezuju se za staru gradsku tvrđavu uprkos činjenici da je mnogo prije njenog nastanka, negdje u nikšićkom polju postojala rimska naseobina Anderba, koja je netragom nestala.

Tvrđava Onogošt podignuta je na grebenu strme, stjenovite glavice koja se izdiže 20-25 metara nad poljem.

Od IV vijeka kada je nastao kao rimsko utvrđenje, rušen je, obnavljan i dograđivan, ali je opstajao i kao rimski kastrum, kao centar Župe u vrijeme procvata srpskih država i kao utvrđeni turski grad, a osim izgleda mijenjao je i gospodare. Gotski Anagastum i srednjovjekovni Onogošt bio je aktivna tvrđava sve do odlaska posljednjh osvajača.

Očuvani ostaci Onogošta nalaze se na kamenitom brežuljku u jugoistočnom dijelu Nikšićkog polja. Grad ima dvije cjeline. U ravnici su ostaci Donjeg grada sa pet kula i sistem Gornjeg grada sa šest. Čitav grad je opasan bedemima.

Citadela je dugačka 214 metara i široka oko 30 metara u središnjem, najprostranijem dijelu. Nešto duži, zapadni zid tvrđave debeo je 1,6 metara, a istočni na koji se naslanja donji dio utvrđenog grada 1,1 metar.

Zidovi grada vremenom su postal tijesni za sve koji su u njemu tražili utočište, pa se počelo sa gradnjom ispod gradskih zidina.

U zapadni zid ugrađena je kula bez prozora i vrata sa podrumom u koji su na uže spuštani teški sužnji. Po hercegovačkom harambaši Petku Kovačeviću narod je ovu kulu prozvao Petkovača.

Na najuzvišenijem dijelu tvrđave bila je artiljerijska platform sa koje je na sve strane moglo dejstvovati 14 topova, a na južnom i istočnom dijelu tvrđave moglo se smjestiti do 8 topova.

Donji grad – dio utvrđenja pod glavicom, građen u obliku četvorougla, zaštićen tvrđavom sa kojom je činio cjelinu, i tri zida visine 4, a debljine 1,5 metar sa kulama na sredini i uglovima, bio je širi od gornjeg.

Na uglovima istočnog zida dužine 104 metra nalazile su se Prosena i osmougaona Osa kula sa bunarom i zvrnjem, u sredini je bila Velika kapija. Južni zid bio je dug 66, a sjeverni 86 metara.

Krunom grada, koja je bila izrađena u vidu bankete i prolazila kroz kule, mogli su se šetati vojnici. Zidovi grada vremenom su postal tijesni za sve koji su u njemu tražili utočište, pa se počelo sa gradnjom ispod gradskih zidina. Tako su nastala prva naselja u polju - začeci današnjeg grada.

Oslobođenje od Turaka 1877. godine u Nikšić je dovelo nove naseljenike, a nekadašnja turska palanka ubrzo počinje dobijati obilježja modernog grada. Konture moderne autentične cjeline Nikšić je dobio 1884. godine, planom koji je po nalogu kralja Nikole uradio poznati neimar dr Josip Slade.

Stari Ulcinj

Jedan od najstarijih gradova na Jadranskoj obali je Stari Ulcinj. Najraniji tragovi o njemu vode u praistoriju, kada je pripadao Ilirima. U V vijeku prije nove ere osnovali su ga Kolhiđani zbog čega je prvobitno i dobio ime Colihinium, a u II vijeku (163. godine p.n.e) od ilirskog plemena Olcinijatas osvojili su ga Rimljani i tadašnji drevni grad Colchinijum postao je Olcinijum.

Za vrijeme rimske vladavine imao je poseban status, kao grad sa naročitim privilegijama (opida civijum romanoruma) a kasnije i kao grad sa samostalnim statusom (Municipija).

Njegove zidine često su rušene u ratovima, ali i obnavljane. Vizantijski car Justinijan ga je obnovio i napravio utvrđenja, a nakon njega Nemanjići, Balšići, Mlečani i Turci. Srpski župan Stefan Nemanja zauzeo ga je 1183. godine i u to vrijeme Ulcinj je postao jedan od najznačajnijih primorskih gradova.

Poslije Venecije i Dubrovnika, Ulcinj, odnosno tadašnja luka Valdanos bila je piratsko utočište, a za taj period vezuje se dolazak oko 100 crnaca, robova, koji su u Ulcinju živjeli do 1900. godine.

Pored sjeverne kapije grada, na glavnom platou smješten je muzejski kompleks. Iza staroulcinjskog muzeja nalazi se Kula Balšića, koja važi za jedan od najreprezentativnijih objekata srednjovjekovnog graditeljstva u Crnoj Gori. Ispred Kule je Mali ili Trg robova, ograđen voltovima.

U blizini je i visoki zid iz mletačkog perioda, poznatiji kao Balani, a ispred ulaza u muzej su rampa ravelina i turska česma iz 1749. godine. Ispred južnog ulaza u grad nalaze se temelji nekadašnje pravoslavne Bogorodične crkve iz XII vijeka, koja je kasnije pretvorena u katoličku - crkvu Sv. Marka.

U blizini crkve je i velika mletačka gradska cisterna, a malo dalje je i turska barutana iz XVIII vijeka. U blizini je i izuzetno raskošno zdanje, Palata Venecija u čijoj se neposrednoj blizini nalaze Dvori Balšića iz XIV vijeka. Prije ulaska u Stari grad nalazi se turbe, svojevrsni pečat vremena iz doba vladavine Otomanskog carstva.

Zbog trgovanja robljem iz zemalja Sredozemlja, glavni ulcinjski trg i danas nosi naziv Trg robova. Jedna od priča vezanih za Ulcinj iz tog perioda je i ta da je poznati španski pisac Miguel de Servantes bio jedan od gusarskih zatočenika koji je u Ulcinju proveo pet godina.

Po kazivanju, nakon povratka u rodnu zemlju, Servantes je napisao čuveno djelo „Don Kihot“, a pošto se grad u to vrijeme zvao Cita di Dolcinio, on je junaku romana namijenio ljubavnicu Dulcineu.

Poslije Venecije i Dubrovnika, Ulcinj, odnosno tadašnja luka Valdanos bila je piratsko utočište, a za taj period vezuje se dolazak oko 100 crnaca, robova, koji su u Ulcinju živjeli do 1900. godine. Oni su nakon oslobođenja uzeli prezimena porodica u kojima su služili i postali ravnopravni građani.

Žabljak Crnojevića

Grad-tvrđava Žabljak Crnojevića nastao je na kupastom brežuljku na južnoj obali Malog blata. Iako se za ovo ostrvsko utvrđenje u Skadarskom jezeru pretpostavlja da je osnovano tokom X vijeka za vrijeme Vojislavljevića, a podaci da je ovaj grad nastao u doba vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita nikad nisu dokazani, ali ni demantovani.

Ipak, prva poznata pisana svjedočanstva o njemu potiču iz sredine XV vijeka, od vremena Crnojevića. U vrijeme kada se Zeta nalazila u sastavu srpske despotovine, ovo je utvrđenje bilo pod vlašću Stefana Lazarevića, a kasnije Đurađa Brankovića.

Nakon toga, postaje prijestonica Stefana Crnojevića, a potom Ivana Crnojevića, koji je u njemu vladao do 1478. godine, kada su ga zauzeli Turci. U turskim rukama grad je ostao četiri vijeka, do 1878. godine kada je odlukom Berlinskog kongresa pripao Crnoj Gori.

Žabljak Crnojevića bio je opasan jakim bedemima s kulama, čiji su pojedini djelovi nastali u vrijeme prije upotrebe vatrenog oružja i imao je jednu kapiju. U gradu su se osim dvora Crnojevića nalazili crkva Sv. Đorđa koja je u vrijeme Osmanlija pretvorena u džamiju, stambeni i vojni objekti, skladišta za robu i cisterna za vodu.

Dobar dio sačuvane fortifikacije nastao je u vrijeme Ivana Crnojevića i obilježen je mletačkim načinom gradnje, dok ostali pripada periodu turske dominacije. Ovaj grad-tvrđava danas je napušten ali je njegovo podgrađe još živo.

Svač

Najatraktivniji mrtvi grad na jadranskoj obali, Svač, nastao u vrijeme vizantijskog cara Justinijana početkom 6. vijeka, prestao je da živi sa pojavom Turaka na ovim prostorima, krajem 16. vijeka. Svač-grad crkava pripada kulturno-istorijskim spomenicima I kategorije i mada je prema predanju imao 365 crkava, za svaki dan u godini po jednu, u ruševinama ovog zetskog srednjovjekovnog grada naziru se temelji samo njih osam.

Ovo malo utvrđenje udaljeno je 25 kilometara sjeveroistočno od Ulcinja, a tokom svog viševjekovnog postojanja bilo je izazovno mnogim osvajačima, putopiscima, arheolozima i sveštenicima. Ime Svača kao episkopskog grada prvi put se pominje u buli pape Aleksandra II 1067. godine.

Oko 1183. godine Svač je osvojio srpski župan Stefan Nemanja i sa ostalim zetskim gradovima ga pripojio Raškoj, 1242. horde Mongola su ga sravnile sa zemljom, nešto kasnije ga je obnovila kraljica Jelena, dok je 1571. dolaskom Turaka potpuno opustošen.

Utvrđeno je da najstariji nalazi sa Svača pripadaju praistorijskom dobu, a iskopavanja su potvrdila da se u Svaču, kao središtu istoimene episkopije koja je bila pod jurisdikcijom barske arhiepiskopije, nalazila katedralna crkva Sv. Jovana, a u predgrađu velika crkva čiji je patron bila Sv. Marija.

Prva arheološka istraživanja ovog drevnog grada, središta nekadašnje istoimene episkopije, obavljena su 1985. godine. Tada su otkriveni bogati romansko-slovenski kulturni slojevi koji svjedoče o njegovom trajanju i istorijskom značaju.

Rađeno je sondažno istraživanje, a istraženi su fortifikaconi elementi, sakralni objekti i u manjoj mjeri stambeni objekti.

Na osnovu rezultata, tokom oktobra-novembra 1985. godine, omogućeno je izdvajanje pojedinih etapa u razvoju grada.

Katedrala, locirana u centralnom dijelu utvrđenja, koja je prema oštećenom natpisu na zapadnoj fasadi zidana 1300. godine, bila je jedan od najvažnijih objekata srednjovjekovnog grada.

Građena je u romaničkom stilu, ali arheolozi pretpostavljaju da se na njenom mjestu ranije nalazila neka druga crkva koju su srušili Mongoli. Crkva Sv. Marije nalazila se na zaravni u podgrađu i nije poznata godina njene izgradnje, ali se zbog istaknutih elemenata gotskog stila pretpostavlja da je mlađa.

Iznad Šaskog jezera uočljivi su i ostaci drevnih zidina i dvije kapije koje su služile za ulazak iz podgrađa, prema današnjem selu Šas i silazak do jezera.

Duklja

Kada se kaže Duklja većina pod tim podrazumijeva stari grad na sastavcima Zete i Morače koji je više vjekova, dok ga nisu razorili razni neprijatelji bio prijestonica dukljanske države.

Grad Duklja bio je jedan od najznačajnijih rimskih gradova na ovim prostorima, na čijoj se teritoriji i danas nalaze ostaci hramova, termi, nekropola i foruma. Rimska vlast u Duklji učvrstila se u I vijeku, kada su poslije dugih borbi sa Ilirima grad osvojile rimske legije.

Rimljani su Duklju brzo uzdigli i napravili politički, kulturni i religiozni centar provincije Prevalis, sa municipijalnim pravima. To je značajno uticalo na promjenu strukture stanovništva i na društveno-ekonomske odnose. Dolaskom novih stanovnika grad se otvarao, razvijale su se trgovinske veze sa Italijom, Dalmacijom i istočnim regionima, a nešto kasnije i sa Makedonijom i Grčkom. Početkom VI vijeka Duklja je doživjela katastrofalan zemljotres, a 609. godine su je opljačkali i ponovo razorili Avari i Sloveni.

Medun

Stari grad-utvrđenje Medun, tačnije njegovi ostaci nalaze se oko 13 kilometara sjeveroistočno od Podgorice i potiču iz antičkog perioda.

Iako je najvjerovatnije sagrađen između IV i III vijeka prije nove ere, prvo kao tvrđava, a kasnije kao grad, prvi ga pominje rimski istoričar Tit Livije u svom obimnom istoriografskom djelu o Rimu Ab Urbe Condita u kom Meteon opisuje kao grad ilirskog plemena Labeata u kome je za vrijeme rimsko-makedonskog rata obavljena razmjena talaca između ilirskog kralja Gencija i makedonskog Perseja.

O postojanju naselja na lokalitetu današnjeg Meduna svjedoče značajni arhitektonski ostaci koji se tamo nalaze.

Sudeći po položaju, načinu gradnje i konstrukciji zidina, to je bio značajan ilirski grad na području Labeata, s tipičnim karakteristikama utvrđenih gradova toga doba sa akropolom i podgrađem čije su moćne zidine podigli grčki graditelji.

Niše između akropolja i podgrađa, pronađene prilikom arheoloških istraživanja na tom lokalitetu, služile su u kultne svrhe. Ugrađeni odvodni kanali, ukazuju na vrstu žrtvu izlivanja. To znači da je tu prinošena tečna žrtva, koja je odlazila u zemlju, što se u obje pronađene niše jasno vidi po tragovima kanala koji se od njih spuštaju naniže.

Izlivanje žrtvenih ponuda i slivanje u zemlju govori da su tu poštovani kultovi božanstava podzemnog svijeta, ili htonskih božanstava, odnosno kultovi predaka i pokojnika, koji takođe pripadaju podzemnom svijetu. Zmija je po svojoj prirodi najviše u vezi sa tim kultovima, što ide u prilog pretpostavci da su u ovim nišama u Medunu obavljani obredi vezani za kult zmije, mitskog pretka Ilira.

Danas postoje vidljivi ostaci zidova izgrađeni od velikih blokova klesanog kamena postavljeni u nekoliko redova. Gotovo svi sačuvani ostaci bedema srednjovjekovnog Meduna nalaze se u veoma lošem stanju. Na više mjesta su isprekidani i obrušeni, dok su negdje vidljivi samo u tragovima. Osim stepenica iz ilirskog perioda koje su usječene u stijene na svim stranama iz istog perioda su i djelovi zapadnog zida koji je nadograđen u srednjem vijeku.

U podnožju zidina ovog grada i utvrđenja, živio je poznati crnogorski vojvoda, književnik i junak Marko Miljanov. On je u akropoli pred malom crkvom i sahranjen. Ispod Meduna nalazi se njegova rodna kuća koja je pretvorena u muzej.

Obod

Prvi pomen srednjovjekovnog grada Oboda vezan je za vladara Zete Ivana Crnojevića, koji je bježeći od turske vojske na Obodu 1475. godine podigao utvrđenje i manastir čija je crkva posvećena sv. Nikoli. Ivan Crnojević je tu prenio svoju prijestonicu sa Žabljaka, a manastir je postao sjedište Zetske mitropolije.

Kasnije je prijesto Mitropolije premješten na Cetinje. Manastir je stradao najezdom Turaka krajem XVII vijeka. Crkva je obnovljena 1743. godine na temeljima stare, koja je sačuvana do danas. U crkvi se nalazi jedan od najljepših ikonostasa porodice Đinovski iz 1910. godine.

Obodski grad je poznatiji po prvoj crnogorskoj štampariji nego kao mjesto u kom su stolovali Crnojevići. Ivanov sin, Đurad Crnojević iz Venecije je donio štampariju koja je počela sa radom 1493. godine i u kontinuitetu radila do 1496. godine.

U toj štampariji, 4. januara 1494. odštampan je Oktoih, prva štampana knjiga kod Južnih Slovena, 38 godina poslije Gutenberga. Obodska štamparija bila je prva državna štamparija u Evropi. Štampari su bili jeromonasi, a među njima najvještiji bio je Makarije, koji je sa osam pomagača, na Oktoihu radio godinu. Osim Oktoiha iz ove štamparije izašle su još četiri knjige.

Uprkos tome što je grad-tvrđva Obod značajna tačka u crnogorskoj istoriji, danas su od nekadašnjih objekata ostali tragovi jedne porušene zgrade, za koju se pretpostavlja da je pripadala štampariji i dio masivnog gradskog bedema.

Spuž

Srednjovjekovni grad Spuž u epici se opjevava kao turski grad koji je nekada bio značajni tranzitni centar i vojna utvrda koja je čuvala turske karavane. Pominje ga jedna povelja iz 1378. godine, o njemu ima svjedočanstava iz 1380–1382. godine kada je pripadao bosanskom kralju Tvrtku, koji ga pominje u svojoj povelji Dubrovčanima.

U nekim zapisima 16. i 17. vijeka, mada nije potvrđeno, Spuž se pominje kao mjesto rođenja Save Nemanjića. Uz sve ovo postoje tvrdnje da je stariji od pisanog pomena, jer neki istraživači Spuž i njegove bedeme zbog blizine Duklje vezuju za Prevalitanu, rimsku provinciju “superiore”. U prilog tome da su u pravu, ide rimsko ime ovog grada iz daleke prošlosti - Alata. U zavičajnom muzeju u Danilovgradu čuvaju se dva mača koji su pronađeni u podnožju Spuške glavice, iz perioda Tvrtka I. Nekada poznat kao turski grad sa Gornjom tvrđavom na spuškoj glavici od kog su danas ostale samo ruševine, Spuž je imao tri kapije odbrane, Acka vrata, Bujrumsku i Alagića kapiju. Danas je očuvana samo kapija na utvrđenju kroz koju se ulazilo u Citadelu.

Gornja tvrđava je podignuta na kupastom brdu usred ravnice, iznad jednog meandra rijeke Zete, a kasnije je vezan zidovima sa podgrađem koje je utvrđeno u tursko vrijeme. Od najstarijeg utvrđenja vrlo malo je ostalo u centralnom dijelu sadašnje citadele. Na Spuškoj glavici je nekada zavisno od ratnih potreba Otomanske imperije, bilo stacionirano čak i do 18 hiljada vojnika iz cijele turske carevine. Ova tvrđava i pored toga što je značajan kuturno-istorijski spomenik i što se nalazi pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture prepuštena je zubu vremena, ali i devastirana odnošenjem kamena sa njenih bedema kojim je izgrađen i veliki broj današnjih kuća u Spužu.

Momčilov grad

Osam kilometara istočno od Žabljaka, na ivici Jezerske visoravni na Durmitoru, na uzvišenju, visoko iznad Tare, nalaze se ostaci srednjovekovnog grada Pirlitora. U istorijskim izvorima Pirlitor se ne pominje, ali se vjeruje da potiče iz XIV vijeka i da ga je podigao Sandalj Hranić Kosača, bosanski vojvoda koji je do 1419. bio najmoćniji velikaš bosanske države. Pirlitor je ležao na srednjovjekovnom putu Nikšić – Pljevlja, koji je išao preko prostranog i visokog platoa Jezera na visini od oko 1450 metara. Na Pirlitoru je bilo malo utvrđenje, a nije isključeno da je dvor Sandaljev i mjesto gdje je herceg Stjepan Vukčić Kosača boravio 1453. godine bio baš Pirlitor, koji je po svemu do sada poznatom bio jedino utvrđeno mjesto na Jezerima.

Neznatni ostaci grada leže na jednom uzvišenju, na ivici visoravni Jezera. Jedini dio zida koji se danas može vidjeti, vjerovatno dio jedne kule, nalazi se na najvišoj tački uzvišenja ispod koga je prema Tari bio suvi šanac. Pirlitor je poznatiji po epskom junaku vojvodi Momčilu koji je umro zbog izdaje svoje žene. On se pominje u epskoj narodnoj pjesmi “Ženidba kralja Vukašina”. Narodna pjesma o vojvodi koji je živio u gradu Pirlitor jedna je od najpopularnijih legendi na ovim prostorima. Prema legendi Momčilo je imao krilatog konja Jabučila, mač sa očima, i bio je nepobjediv. Dok je vojvoda Momčilo jahao konja Jabučila, niko mu ništa nije mogao nauditi, niti ga je ičija sablja mogla sustići. O velikom junaku, njegovoj lijepoj ženi Vidosavi i čudesnom konju pročulo se svuda po svijetu.

( Jelena Jovanović )