Vrijeme se mjeri od - Oktobra

Na ovim prostorima ruski/sovjetski satovi su nekada bili vrlo prisutni, a i danas su brojni kako poštovaoci, tako i kolekcionari ovih satova. Možda to danas zvuči nevjerovatno, ali, šezdesetih i sedamdesetih godina gotovo svaki prvak u SFRJ dobio bi za odličan uspjeh od roditelja ili kakve naklonjene tetke/strine sat - „Raketa“. To je bio opšteprihvaćeni društveni i porodični manir.

Očekivano, kolekcionarska strast upućena je prvenstveno na juče ruske horologije, odnosno njeno zlatno doba. Uspjeh ruskih satova bio je dio epohe nevjerovatnog industrijskog zamaha koji je obilježio postojanje Sovjetskog Saveza. Fascinacija tehnološkim uspjesima „prve zemlje komunizma“ imala je svoj odraz i u industriji satova. Recimo, jedan od najpopularnijih modela nazvan je „Raketa“ upravo kao vid podrške sovjetskom kosmološkom programu i trijumfu koji je obilježio šezdesete godine dvadesetog vijeka - Gagarinovom letu u kosmos. Uzgred rečeno - zahvaljujući slavnom kosmonautu i ruski sat je prvi stigao u kosmos.

Opet, današnje interesovanje za ruske satove ima i još jednu, razumljivu stranu. U vrijeme dominacije kvarcnih satova u nižim cjenovnim kategorijama, mehanički satovi obično vrlo prihvatljivih cijena itekako imaju svoju draž. S druge strane, riječ je o satovima (za te cijene) prilično kvalitetnim, a koji su uglavnom izrađivani od solidnih materijala. Dakle, kvalitetni i precizni mehanički satovi po manjim cijenama nego kod ostalih proizvođača. I ono što danas svemu daje posebnu težinu: taj neodoljivi retro šmek...

Prva državna fabrika satova

Nakon Crvenog Oktobra i Revolucije koja je sve u Rusiji promijenila, nove vlasti su shvatile da nemaju - svoje satove. Izuzev jednog pokušaja Petra Velikog iz ranog XVIII vijeka, kada je u Sankt Peterburgu osnovana radionica u kojoj su sklapani satovi od djelova evropskih proizvođača i koju su vodili stranci, Carstvo nije imalo svoju proizvodnju satova. Rusko plemstvo, ali i Vojska te ostale zvanične službe, kupovali su švajcarske, njemačke, francuske, američke satove...

Nakon nacionalizacije industrijske infrastrukture u zemlji, 1918. osnovan je Gostrest Točmeh, a iza rogobatne skraćenice krio se Državni zavod za preciznu obradu. Iz ovoga tijela potekla je instrukcija koja će biti realizovana 1927. godine, kada je važan državni organ koji se zvao Savjet za rad i odbranu odlučio da se mora osnovati domaća fabrika satova, a tehnologija je, nešto kasnije, kupljena od jedne američke kompanije (Dueber Hamptden).

Temelji za fabriku postavljeni su 1930, a stvari su se nadalje odvijale zapanjujućom brzinom: zgrada je podignuta u junu iste godine, oprema montirana u septembru, da bi već u novembru 1930. bilo predstavljeno prvih 50 proizvedenih satova. Američki i njemački stručnjaci koji su pomogli da se projekat „postavi na noge“, ostali su u fabrici samo dvije godine - nakon čega je u potpunosti počivala na domaćem kadru.

Fabrika je (sovjetski maštovito) nazvana Prva državna fabrika satova (1GČZ), da bi nešto kasnije postala Prva moskovska fabrika satova (1MČZ). Od 1935. fabrika je neko vrijeme nosila ime Kirova. Proizvođeni su i specijalizovani satovi - za navigaciju, avionski časovnici, automobilski... Godine 1932. proizvedena je i prva štoperica.

Nakon njemačkog napada Prva moskovska fabrika satova biva preseljena u Zlatoust, gradić u Čeljabinskoj oblasti, u podnožju Urala, 1750 kilometrara istočno od Moskve.

Kao i sva industrijska postrojenja i ova fabrika je uključena u odbranu zemlje. Navodno su u Zlatoustu proizvođeni djelovi za sovjetske mobilne višecjevne bacače, koje su Rusi zvali „kaćuša“, dok su im Njemci dali ime „Staljinove orgulje“ (Stalinorgel).

Nakon rata fabrika u Zlatoustu lansira slavni „Šturmanski“ sat, koji odmah postaje armijski oficirski sat. Prvi sat na kojem je pisalo „Poljot“ pojavio se 1960. godine (mehanizam 2414 od 17 rubina).

Od tada fabrika mijenja ime u „Poljot“, ali istovremeno kreira i nove brendove - poput „Pobede“, „Rodine“ i drugih... Sve do devedesetih godina i sunovrata sovjetske industrije, „Poljot“ je bio vodeći sovjetski časovničarski brend.

Čak je i prvi „Komandirski“ sat napravljen ovdje, iako će taj sat proslaviti drugi brend, „Vostok“. To je taj neobični momenat sveopšte isprepletenosti koji karakteriše ovu epohu sovjetske industrije satova. Ponekad nije jednostavno dokučiti genezu nekog sata: kad je i kako rođen, ko ga je preuzeo a ko proslavio...

Fabrike se sele na istok

Drugi svjetski rat daće novi zamah sovjetskoj industriji satova. Potreba za ogromim brojem oficirskih i vojničkih satova diktirala je stalni rad brojnih fabrika, uglavnom preseljenih na istok nepregledne zemlje uoči i nakon njemačkog napada 22. juna 1941. godine.

Pedesete i šezdesete godine prošlog vijeka donose snažan uzlet, ali i unekoliko moderniji pristup (neke fabrike izvozile su do 80 procenata produkcije) i zlatno doba počinje - uspjesi sovjetske horologije slavljeni su u ključu ideološke podjele svijeta i Hladnog rata koji je bio na vrhuncu. Tako se fabrika Vostok ponosila „Svjetskom nagradom“ dodijeljenom na sajmu u Lajpcigu, tada DDR, a segment izvoza u kapitalističke zemlje bio je stvar prestiža za proizvođače.

Dovoljno je pogledati imena satova da bi se shvatio taj militaristički i euforični kontekst ideološke konfrontacije: Vostok, Polet, Raketa, Slava, Zarja, Pobeda, Rodina...

Za mnoge je prilično složen način na koji je ova industrija funkcionisala u SSSR-u. Naime, ista fabrika je proizvodila po nekoliko brendova, a kasnije se dešavalo da se i pojedine serije nekih satova proizvode u jednoj pa drugoj fabrici, zavisno već od aktuelnog petogodišnjeg plana.

Već pominjani Gostrest Točmeh - Državni zavod za preciznu obradu prerašće u Drugu moskovsku fabriku satova.

Pred naletom njemačke vojne mašinerije, dio pogona Druge moskovske fabrike satova izmješten je u grad Čistopolj, na obali rijeke Kame u Tatarstanu, nekih 800 kilometara od Moskve. Tamo je radila pod jednako maštovitim imenom Peta fabrika satova. Proizvođeni su satovi za vojsku, a navodno su se u ovoj fabrici proizvodili i djelovi (satni mehanizmi) za sovjetske tenkove.

Muški sat nazvan K-43 proizveden je 1943. Godine 1949. pušten je K-26, pod imenom „Pobeda“. Sat otporan na šok udar i na vodu nazvan „Kama“ proizveden je 1952. Ipak, dva najslavnija sata biće proizvedena u šezdesetima. Model „Komandirski“ (1962), jedan je od najboljih satova napravljenih sa oznakon „sdelano v SSSR“, a zahvaljujući njemu, Fabrika je postala zvanični snabdjevač Ministarstva odbrane. Legendarna „Amfibija“ (1967-8) postići će najveću slavu među satovima ove fabrike. Upravo od 1968. dotadašnje ime nepopravljivo birokratskog zvuka - Peta fabrika satova - promijeniće u slavno „Vostok“, a sve to, kao i mnogo toga tih godina, u čast sovjetskog svemirskog programa.

Sat za kosmos i Sjeverni pol

Iz Druge moskovske fabrike satova, odnosno onog dijela koji nije preseljen u Čistopolj, kasnije će nastati brend Slava, po kome će taj dio fabrike i nositi ime. Internacionalnu popularnost ovoga brenda dokazuje jedna bizarna pričica, kakvima zapravo obiluje savremena časovničasrka industrija. Naime, jedan od kineskih proizvođača zove se Cjiaba, i nije ništa drugo do li drska kopija ruske „Slave“, a tako je odabrano i ime. Cji-aba nije nikakav kineski izraz, več način da se latinicom napiše ime koje će kada se odštampa zgusnutim fontom izgledati kao ćirilični natpis (CJIABA).

Jedan od tri najslavnija sovjetska brenda - „Raketa“ proizveden je u Petrodvoreckoj fabrici satova, koja se oslanjala na tradiciju one časovničarske radionice što je najveći ruski car Petar Veliki osnovao 1721. u svom gradu. „Raketa“ je lansirana 1961, a od početka je bila dio ideološki poželjne slike - putovala je sa hrabrim sovjetskim naučnicima u kosmos, na Sjeverni pol, postala zvanični sat Crvene armije, a istovremeno najpopularniji civilni sat koji su sovjetske fabrike proizvele do tada. „Raketa“ je napravila i jedan pomalo neobičan, mnogi će reći i ružan sat - na kome je brojčanik sa 24 sata, podijeljen na 24 polja - a ne dvanaest kako je to sa svim drugim časovnicima. Ovaj sat je danas kolekcionarska vrijednost, ali pogled na takav cifer uvijek - zbuni.

I kada je u novije vrijeme uslijedio pokušaj oživljavanja na novim osnovama nekih sovjetskih brendova „Raketa“ je dobila i drugi život. Sada kao (za ruske prilike) luksuzni brend, čak je nedavno bila dio bazelskog sajma, slavnog Baselworlda. Primjetan je pokušaj da se u oživljenu „Raketu“ uprojektuje slika nove, putinovske Rusije i njenih novih ambicija. Brend je, uostalom iz Sankt Peterburga, Putinovog grada.

Ali, nije se lako snaći ni u složenoj šemi postsovjestke ruske industrije satova. Iz nekadašnjih glomaznih fabrika, nakon privatizacije, izdvojna su pojedina odjeljenja u zasebne fabrike, tako da imate isto ime varirano na više načina.

Novo vrijeme i novi običaji

Nakon što su tajkuni ušli u nekadašnje gigante ruske časovničarske industrije uslijedilo je klasično čerupanje. Obično bi se izdvajali pojedini, „zdraviji“, djelovi u zasebne fabrike, a nakon toga ste po pravilu dobijali čitav niz varijacija istog imena...

Ilustrativan primjer je nasljeđe „Poljota“.

Prvo je izdvojen (1994) segment koji danas posluje pod imenom „Poljot klasika“, a njihova specijalnost su bili satovi sa ikoničkim detaljima poput zastava i grbova. „Poljot Hronos“ je formiran 1997, od dijela (ostataka) pogona Prve moskovske fabrike satova (1MČZ). Lansirali su kolekciju President, a koriste mješovite, ruske, švajcarske i japanske mehanizme. Od 2010. zbog problema sa pravom na ime funkcioniše i „Polet Style“, gdje je ima napisano kao Polet, a ne kao do tada u latiničnim verzijama (za izvoz) Poljot.

Danas postoji i „Trgovinsko preduzeće Poljot“, koje je nastalo 2002, kada su zaposleni radnici otkupili dio pogona po principu da se spasi što se spasiti može nakon tajkunskog čerupanja. Počeli su sa satom „Ruskoe vremja 1930“, očito sa potrebom da podsjete na godinu osnivanja Prve fabrike i pripadnost toj tradiciji. Pravili su i modele Ranger, Charm, Pilot Time... Koriste mehanizme Poljota, ali i ETA, Miyote i Seika.

Iz istog korijena - nasljeđa Prve fabrike - nastali su i brendovi „Legenda - Zolotoe vremja“, ali i Volmax koji je postao ozbiljan igrač posebno sa modelom Aviator.

Najveći komad kolača ipak je uzeo jedan od novoruskih tajkuna - Aleksandar Makarov, osnivač brenda Maktajm. Za kratko vrijeme, Maktajm je postao najveći ruski proizvođač satova. Kupovinom Zarje i Slave (dio nekadašnje 2MČZ), ali i „Poljota“, Makarov je krenuo ambiziozno. Ipak, poslije nekoliko godina zapao je u probleme koji su samo zakomplikovali ionako komplikovanu situaciju u ruskoj industriji satova. Maktajm je naslijedio hronografsku proizvodnu liniju „Poljota“, pa je postao i značajan izvoznik ovih mehanizama koji se nalaze u nekoliko njemačkih satova... Ipak je i ta priča završila neslavno. Njegovi oponenti Makarova nazivaju „grobarom Poljota“.

Ipak, postoje i unekoliko drugačije priče. Pomenimo samo dvije. Zanimljive njemačke satove (sa ruskom dušom, kako voli da naglasi) pravi Aleksandar Šorohov, nekadašnji menadžer u Poljotu, rođen 1960, ali odavno nastanjen u Njemačkoj. Želi, kako kaže, da pravi satove konkurentne švajcarskim brendovima i njemačkim Glasite satovima. Njemački brend „Alexander Shorokhoff“ sve je zapaženiji na velikoj horološkoj sceni.

Ipak, možda je danas najzanimljivija časovničarska priča iz Rusije brend „Denissov“. Vladimir A. Denisov bio je šef dizajnersko razvojnog biroa u 1MČZ. Učestvovao je u stvaranju slavnog hronografa 3133 i kreirao prvi ruski kvarcni mehnizam. Danas njegov sin Ilja V. Denisov vodi fabriku koja se oslanja na tradiciju očeve radionice i ponajboljeg duha zlatnog doba Prve fabrike. „Denissov“ je danas pozicioniran kao jedan od najboljih ruskih satova, a omiljeni je poklon koji Putin i ostali visoki funkcioneri vole da dijele zaslužnima. Riječ je o dopadljivim, nešto klasičnije dizajniranim, kvalitetnim satovima koji se izrađuju u malim serijama. Ugrađuju kalibre hronograf 3133 i ETA 2824-2.

Možda je ilustartivan još jedan detalj. U usponu je brend „Vostok-Europe“, nastao u Litvaniji privatizacijom tamošnjih „Vostokovih“ pogona, a koji koristi ruske kalibre, što je momenat koji se i marketinški naglašava. Njemački Junghans takođe ugrađuje ruske mehanizme. Tako izgleda časovničarska globalizacija na ruski način...

Ako vas je proteklih godina put nanio u Rusiju, i ako ste donijeli neki zanimljiv sat, kakav god da je bio vaš izbor, sigurno niste pogriješili.

Priča o ruskim satovima još diše na inerciji slavnog juče, danas je prilično neizvjesno i nejasno, ali tek je nemoguće naslutiti kakvo će biti sjutra ruskih časovnika. A to sjutra presudno zavisi od pitanja: hoće li ruski satovi ikad izaći ispod goleme (ali i inspirativne) sovjetske sjenke...

( Viktor B. Martinović )