U sjenci drobilice

U proljeće i ljeto 1992, već na početku rata u Bosni, počelo je izvođenje radova etničkog čišćenja po uputstvima i proračunima projekta pod imenom Velika Srbija. Glavni izvođači su bile srpske dobrovoljačke bande, u punoj formi stečenoj na slavonskim ratištima, potpomognute lokalnim regrutima i temeljno sponzorisane od Miloševićevog režima. Tako je u Višegradu ubijeno između jedne i tri hiljade ljudi (mnogi se još uvijek vode kao nestali), a udio muslimanskog stanovništva je, za svega par godina, sa 63 odsto pao na nekoliko promila. Rijeka Drina je korištena kao odvodni sistem za leševe bacane sa mostova.

U jednom od zločina, oko 70 osoba muslimanske vjeroispovijesti dovedeno je u napuštenu kuću Adema Omeragića u Pionirskoj ulici i sabijeno u prostoriju čiji je tepih već bio natopljen nečim zapaljivim. „Pripinjalo je za noge“, rekla je zaštićena svjedokinja VG-13 u procesu pred Haškim tribunalom protiv Milana Lukića, glavnog izvođača tog konkretnog rada. Kad su zatočenici sabijeni, Lukić je bacio zapaljivu bombu na vrata prostorije i namjestio se izvan kuće da sluša krike i rafalima dokrajčuje bjegunce. Svjedokinja VG-13, koja se provukla kroz razbijeni prozor, pogođena je u ruku. (Otkotrljala se u obližnji potok i tako preživjela.) Po iskazu svjedokinje VG-115, „osjećalo je se… od ljudi… osjećalo se čudno u dimu.“ Najmlađa žrtva je bila beba od dva dana, rođena u zbjegu, u obližnjoj šumi.

U istom tom Višegradu, silovanja žena i djevojčica, nerijetko praćena ubistvima, bila su redovna poput vojničkih obroka. Jedan od ugostiteljskih objekata, motel Vilina vlas, bio je pretvoren u centar za seksualno iživljavanje umornih ratnika.

Tri godine kasnije, u ljeto 1995, vojska Republike Srpske i paravojna jedinica Škorpioni izvode svoj najčuveniji rad, genocid u Srebrenici. U tom trenutku, veze između događaja u Bosni i političkih odluka u Beogradu mogu izmaći samo krajnje neupućenima ili moralno slijepima.

Baš te godine, u jesen, austrijski književnik Peter Handke dolazi u posjetu Srbiji, nagrižen osjećajem da strahotnim pričama iz novina i sa TV-a nešto fali, te da srpsku stranu nepravedno okrivljuju za snimke i fotografije prepune ljudskih ostataka.

Handkeova nevjerica je možda iskrena, ali nije sasvim razumljiva. Iste te godine, uz veliki publicitet, izlaze knjiga i serija BBC-ja pod nazivom Smrt Jugoslavije, koje osvjetljavaju ulogu balkanskih elita u raspadu SFRJ (dakle, ne samo srpske), a Haški sud radi već pune dvije godine. Informacije su dostupne, čak i uz spori internet, naročito za osobu od ugleda i u posjedu slobodnog vremena.

U jesen 1995, dakle, Handke putuje po Srbiji, u pratnji prijatelja, bilježeći utiske. Put ga vodi do Bajine Bašte, gdje čuje priče o višegradskim leševima koji su plutali Drinom, ali nije baš ubijeđen. (Nije sreo nikoga, kaže, ko je pomenute leševe vidio lično.) Zadovoljan utiscima, šalje svoja zapažanja listu Süddeutsche Zeitung, koji ih 1996. objavljuje u dva dijela, pod naslovom Pravda za Srbiju. Kao prolog za svoj feljton, Handke se odlučuje za tri kratka odlomka iz Dnevnika o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog, u kojima protagonista, izbezumljeni učesnik Prvog svjetskog rata, kaže: „Šta je nama ubiti tri miliona ljudi? Mi smo slobodni i znamo: da je nebo svud na svetu isto i plavo, oh, tako. Došla je smrt još jednom, ali će iza nje doći sloboda.“

Handkeov feljton izaziva reakcije. Na jednoj diskusiji u Beču, te iste 1996, uglednog autora pitaju zašto nije posjetio i Bosnu. Handke šeta po bini, maše rukama i izvrgava ruglu osobu koja stoji pred mikrofonom. Ipak, osoba je uporna: „Ali novinari koji su sjedeli u Sarajevu, koji su svakako bili pogođeniji od vas…“ Handke podiže glas: „Pogođenost! Tu riječ tek ne mogu da čujem!“ (Smijeh. Aplauz.) „Vucite se kući sa svojom pogođenošću, nabijte je sebi u dupe!“ (Smijeh.)

Handke posjećuje Bosnu 1998; stiže i do Višegrada. Američki novinar Peter Maass, koji je 90-ih svjedočio zlodjelima srpskih paravojski, zaključuje iz nekoliko izvora da je tom prilikom, zajedno sa svojim društvom (koje je uključivalo Thomasa Deichmanna, otvorenog negatora genocida u Bosni), Handke odsjeo upravo u nekadašnjem silovalištu Vilina Vlas, uživajući u gostoprimstvu gradonačelnika. Maass smatra da je Handke morao znati o kakvom zdanju je riječ. Niko od kontaktiranih iz te grupe nije demantovao Maassove zaključke.

Godine 2000, Handke dobija nagradu Fondacije Braća Karić za humanitarne aktivnosti i jačanje mira, saradnje i prijateljstva među narodima, prvenstveno zbog zalaganja za srpsku stvar tokom rata na Kosovu 1999. Šest godina nakon toga, drži odmjeren, ali mudar govor nad odrom Slobodana Miloševića.

Slučaj će htjeti da se 2010, prilikom spuštanja nivoa vode vještačkog jezera Perućac, nizvodno od Višegrada, ukažu ljudske kosti, za koje se smatra da su ostaci oko 250 Muslimana ubijenih u Višegradu i okolini. (Na istom tom mjestu, pripadnici Vojske Jugoslavije su 2000. zakopali leševe Albanaca sa Kosova, transportovane hladnjačama, koji su pronađeni 2001.) Nivo vode je podignut prije nego što je ekshumacija završena.

Nepunu deceniju kasnije, 2019, Peter Handke dobija Nobelovu nagradu za „uticajno djelo koje, lingvistički ingeniozno, ispituje rubne aspekte i posebnost ljudskog iskustva“. Nekako u isto vrijeme, Saša Stanišić, koji je kao petogodišnjak izbjegao baš iz Višegrada, baš 1992, dobija najveće njemačko književno priznanje za svoj roman Herkunft (Porijeklo). Vidno potrešen, Stanišić u svom govoru kaže da je imao sreće da umakne sudbini poput onih koje nobelovac u svojim tekstovima prećutkuje. Handke u međuvremenu prestaje da razgovara sa novinarima, jer svi bi nešto da ga pitaju o Bosni i jer je svoju najbolju pošalicu, onu o pogođenosti i dupetu, već iskoristio.

U poslednjih godinu-dvije, uzbudljivi život Petera Handkea postaje još zanimljiviji. Iritiran neprestanim novinarčenjem po njegovoj biografiji, on udružuje snage sa zasad nepoznatim poslenicima iz oblasti vještačke inteligencije i počinje da prodaje algoritme za štancovanje fraza inspirisanih istorijskim relativizmom preko sajta HandyHandke.com. Sudeći po eksploziji relativizma, naročito desničarskog i pogotovo na Balkanu (kao što je, recimo, ljotićevski nadahnuta proslava Dana pobjede, nedavno priređena u Beogradu), reklo bi se da biznis ide dobro. Iz upućenih krugova saznajemo da je najpopularniji proizvod MPD2 (Moralno-pojmovna drobilica, model 2.0).

Sad već uspješan biznismen, Handke počinje da se opušta u društvu onih koji ga vole. Tako je prije par nedjelja ponovo svratio u Bosnu, da primi Orden Republike Srpske iz ruku Željke Cvijanović i Veliku nagradu Ivo Andrić od Kusturice lično, u turistima dragoj maketi fiktivnog Višegrada sponzorisanoj od Republike Srpske, Srbije i Kusturice samog. Onda se malo prodernečilo uz narodnjake.

U znojnom zagrljaju sa Handkeom je uočen i Muharem Bazdulj, književnik i kolumnista od ugleda i, kako saznajemo, i sam korisnik Handkeovog bestselera MPD2. U prilog toj tezi govori Bazduljev nedavni tekst Kako je Đorđe Balašević kinjio Albance u Jugoslaviji, u kom se, kao i kod Handkea, radovi koji proizvode masovne grobnice ne pominju.

Na vijest o derneku, sarajevsko Oslobođenje je prekinulo saradnju sa Bazduljem. Na vijest o prekidu, dr Tatjana Đurišić-Bečanović, profesorica književnosti na Univerzitetu Crne Gore i predsjednica nikšićkog opštinskog odbora Građanskog pokreta URA, objavila je komentar u Danasu, koji su prenijele Vijesti. Taj je komentar, kao i Handke-Bazduljeva verzija istorije, neuprljan leševima, silovanjima i genocidom, već oplemenjen finom dozom lingvistički zvučećih naklapanja o označenom i označitelju, nedefinisanim pojmom „mržnje“, te pričom o regionalno-planetarnoj zavjeri koja vreba Bazdulja i, iz nekog razloga, Dritana Abazovića i Palestince. Mnoge je taj komentar zatekao, ali ne i prave znalce opusa prof. Bečanović, koja je o genocidu u Srebrenici nedavno izjavila: „…Da li će to neko nazvati genocidom… Ja proučavam znakove i znam šta znači oznaka a šta označeno. Vi možete nešto nazvati genocidom, a da označeno ne odgovara toj oznaci koju ste upotrebili.“ (Za razliku od nje, koalicioni kolega i ministar pravde Leposavić genocid poriče direktno i nekako nenaučno.)

Oba ova profesorkina nastupa ukazuju da je tačno ono što upućeni handkeolozi tvrde: (1) nobelovčeva moralno-pojmovna drobilica radi izvrsno i pouzdano; (2) uz standardnu verziju, uskoro će biti dostupan i model 2A, koji sadrži i amplifikovani raspršivač besmislica, pod nazivom ZasenjivačProstoteTurbo; (3) beta verzija se već duže vrijeme usavršava u Crnoj Gori.

Autor je neurobiolog i pisac. Živi u Čikagu.

( Vojislav Pejović )