Turisti harašo, investitori njet

Upliv od milijardu i po eura iz Rusije u Crnu Goru u posljednjih 15 godina, dok je na vlasti bila Demokratska partija socijalista (DPS) Mila Đukanovića, pored prometa nekretnina i investicija od kojih su brojne završile u aferama, vodi i ka jačanju “meke moći” Moskve, upozoravaju stručnjaci.

Dok se vlast pod neprikosnovenom palicom Đukanovića, u ulozi premijera ili predsjednika države, zaklinjala u evroatlantski put i integracije, investicioni bum u Crnoj Gori poslije sticanja nezavisnosti 2006. godine doveo je značajan broj Rusa koji su kupili nekretnine za čak milijardu eura, a još 500 miliona investirali uglavnom u turizam i industriju. Prema podacima koje je Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) dobio od Centralne banke, najviše ulaganja iz Rusije bilo je prve godine nakon sticanja nezavisnosti, 2007. - oko 215,8 miliona eura.

Priliv iz drugih država bio je znatno manji, pa je jedan od vodećih investitora, Italija, u 15-godišnjem periodu u Crnu Goru uložila oko 900, a Mađarska oko 400 miliona.

Broj ruskih turista je sa 60 hiljada u 2006. porastao na 380 hiljada u rekordnoj sezoni 2019. godine, čineći Rusiju sa 15,3 odsto drugim emitivnim tržištem, odmah iza Srbije (16,1 odsto). S obzirom na veću platežnu moć, Rusi su bili prvi po udjelu u 1,1 milijardu eura turističkog prihoda prije dvije godine. Zato, ukupnoj sumi od milijardu i po investicija, treba dodati najmanje još toliko turističkog prihoda iz te zemlje u prethodnoj deceniji i po.

Cifakis: Rusi žele trojanske konje

Profesor političkih nauka i međunarodnih odnosa na Univerzitetu Peloponeza Nikolaos Cifakis za CIN-CG kaže da ako je država kandidat za EU ili članica evroatlantskih institucija, to ne znači da će se automatski distancirati od Rusije.

On navodi primjer Mađarske i Turske koje održavaju vrlo bliske odnose sa Rusijom.

“Ako Rusija ne može da suzbije širenje evroatlantskih institucija, zainteresovana je da ima ‘trojanske konje’ (zemlje koje ne bi podržale antagonizaciju Rusije) unutar ovih institucija”, kaže Cifakis.

On smatra da, iako je Crna Gora jedna od novijih članica NATO-a, nije “izgubljen slučaj” za Rusiju i da prema istraživanjima, na primjer međunarodne nevladine organizacije Globsec, crnogorski građani i dalje smatraju da je Rusija veći strateški partner od SAD.

U istraživanju Globseca iz marta ove godine, navodi se da Rusija koristi različite metode, uključujući dezinformacije i informacijske operacije, kako bi povećala svoju moć u pokušaju da zakoči prozapadnu tranziciju regiona.

U izvještaju pod nazivom “Slika Rusije: Moćni slovenski brat ili gladni medvjed u susjedstvu?” navodi se da se većina ljudi koji žive u regiji ne osjeća ugroženo od Rusije.

Cifakis podsjeća da nova vladajuća koalicija u Crnoj Gori uključuje i proruski orijentisanu partiju, dok Srpska pravoslavna crkva i neki od medija podstiču osjećanje sklonosti društva prema Rusiji.

Od gostiju do komšija

Prema podacima koje je CIN-CG dobio od Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) u Crnoj Gori, osim turista, po raznim osnovama boravi više od sedam hiljada Rusa.

Odobren privremeni boravak ima 2.382 građana Ruske Federacije, a produženi privremeni boravak 3.461. Stalni boravak u Crnoj Gori ima 818 Rusa. U proceduri je 270 zahtjeva za izdavanje dozvola za privremeni boravak/rad i 201 za stalni boravak.

U Crnoj Gori ima više od tri hiljade preduzeća čiji su vlasnici ruski državljani, podaci su Centralnog registra privrednih subjekata. Najviše ih je u Podgorici i na primorju i uglavnom se bave poslovanjem u oblasti nekretnina, hotela i drugih ugostiteljskih objekata, građevinarstva...

Na kritike da ruske investicije imaju veze sa pranjem novca, ruski ministar za vanredne situacije, a sada ministar odbrane Sergej Šojgu je još 2004. godine tokom posjete Crnoj Gori oštro odgovorio: “Kada se, tokom sankcija (1992-1995), većina vaših para premjestila kod nas u Rusiju, mi nijesmo govorili da je to prljavi ili crni novac dobijen tokom rata”.

Odgovora na pitanja o tome ko je sklonio novac, odakle i koliko, nije bilo.

Predsjednik Atlantskog saveza Savo Kentera za CIN-CG kaže da je ruski uticaj mnogo snažniji u odnosu na period kada Crna Gora nije bila članica NATO saveza i da su se samo promijenili metodi djelovanja, koje su sad sofisticiraniji.

On kaže da je sada u toku politički uticaj, prvenstveno usmjeren ka partijama, medijima i NVO sektoru.

“Ovakvim djelovanjem Rusija prvenstveno želi da oslabi i podijeli zemlju, prikaže je kao nestabilnu i nesigurnu kako bi se institucije sistema vremenom urušile”, rekao je Kentera.

Cijeli Balkan, smatra Kentera, bio je i ostao interesna sfera Rusije i da, za razliku od Hrvatske i Albanije, Rusi vjeruju da preko Crne Gore mogu ostvariti strateški cilj - izlazak na Jadransko more sa svojom flotom.

“Zbog toga je ključna stvar zaštititi Luku Bar, koja je bila predmet ruskog interesovanja, kao i kompletnu crnogorsku obalu od ruskog uticaja”, tvrdi Kentera.

Krajem 2013. godine u medijima se pojavila nezvanična informacija da je Rusija tražila otvaranje vojne baze na primorju, što je tadašnji ruski ambasador u Podgorici Andrej Nesterenko demantovao, tvrdeći da je njegova zemlja bila zainteresovana da ratni brodovi, iz “humanitarnih razloga”, pristaju u crnogorske luke.

Tadašnja ministarka odbrane i aktuelna ambasadorka Crne Gore pri Ujedinjenim nacijama Milica Pejanović Đurišić nije odgovorila na pitanja CIN-CG u vezi sa tim zahtjevom.

Nakon promjene vlasti 30. avgusta, nova Vlada je saopštila da je spremna da radi na poboljšanju odnosa sa Rusijom, ali da sankcije ostaju, jer Crna Gora želi u EU. Sankcije Rusiji EU je uvela 2014. godine zbog aneksije Krima, a Crna Gora se tome pridružila. Moskva je odgovorila zabranom uvoza poljoprivrednih proizvoda iz Crne Gore, kasnije i vina.

Deripaska od KAP-a do Platamuna

Dok je dolazak ruskih turista i ulaganje u stanove i placeve uglavnom bilo na obostrano zadovoljstvo, investicioni poduhvati često su obilježeni krahom i štetom po državu.

Najznačajnija ruska investicija, neposredno prije crnogorske nezavisnosti bila je kupovina Kombinata aluminijuma (KAP) i Rudnika boksita Nikšić 2005.

Te dvije kompanije prodate su Olegu Deripaski, vlasniku ruskog giganta Rusal, preko kiparske of-šor firme Centralno-evropske aluminijumske kompanije (CEAC). Deripaska je upravljao KAP-om i Rudnicima do 2009. na osnovu većinskog vlasništva, a od tada do uvođenja stečaja 2013, sa 29,36 odsto akcija koliko je imala i Vlada, na osnovu Ugovora o poravnanju.

Državna revizorska institucija je utvrdila da je Vlada, Ugovorom o poravnanju, dala 135 miliona eura garancija za kredite KAP-a, a odlukom o zaduživanju Crne Gore još 49,6 miliona, bez odgovarajućih kontragarancija i uz značajan rizik aktiviranja, što se na kraju i desilo na štetu građana.

Stavljanjem lisica na ruke bivšem ministru ekonomije Branku Vujoviću, krajem aprila aktuelizovan je ovaj slučaj. Vujović, kao i 11 državnih službenika, odmah je pušten da se brani sa slobode, a premijere iz doba davanja garancija bez pokrića, 2009. i 2010. godine, Mila Đukanovića i Igora Lukšića tužilaštvo zasada ne dovodi u vezu sa tim.

Dio ugovora sa Deripaskom bio je da KAP dobija struju po povlašćenim cijenama od državne Elektroprivrede sve do kraja 2010. godine. Njegov pokušaj da kupi i pljevaljsku Termoelektranu i Rudnik uglja spriječen je u parlamentu 2007. godine kada su se opoziciji u glasanju pridružila i Socijaldemokratska partija, iako je bila u koaliciji sa Đukanovićem.

Deripaska je kasnije zbog KAP-a i Rudnika pokrenuo tri međunarodne arbitraže protiv Crne Gore, ali je na njima izgubio.

Ruskom oligarhu ova afera nije smetala da u Crnoj Gori na obali sagradi ogroman kompleks vila. Preko firme Overseas assets management posjeduje turistički kompleks na rtu Platamuni od 25.000 kvadrata kojeg je kupio 2005. na tenderu tadašnjeg Fonda za reformu sistema odbrane Srbije i Crne Gore za 627.000 eura. Nakon toga je od Morskog dobra dokupio još hektar.

Firma K.P.M. limited, koju su mediji povezivali sa Deripaskom, kupila je od kotorske Opštine 2004. godine zemlju u zeleđu plaža Trsteno i Ploče, sve do Platamuna, koji su nedavno proglašeni za zaštićeno područje.

Deripaska, preko svoje kompanije Rasperia trading ltd, posjeduje i 25,9 odsto u austrijskom Štrabagu, koji je vlasnik Crnagoraputa.

Štrabag je u sporu sa Crnogorskim regionalnim vodovodom zbog ugovora o izgradnji dijela regionalnog vodovoda za primorje vrijednog 17,1 milion eura. Regionalni vodovod je zbog kašnjenja radova raskinuo ugovor, a Štrabag je pokrenuo arbitražni postupak i dobio. Privredni sud je doveo u pitanje osnovanost arbitraže, ali je Vrhovni sud 2018. presudio u korist Štrabaga. Morskom dobru je skinuto 12 miliona eura sa računa, ali je Ustavni sud početkom 2019. prihvatio ustavnu žalbu Regionalnog vodovoda i naložio reviziju presude. Vrhovni sud je reviziju odbacio kao nedozvoljenu, a Ustavni sud je poništio i ovu presudu.

Afera za aferom

Gradnju vila na Zavali pored Budve krajem 2007. godine počela je Miraks grupa ruskog biznismena Sergeja Polonskog sa Svetozarom Marovićem, tadašnjim potpredsjednikom DPS-a. Polonski, poznat po rečenici “ko nema milijardu neka ide do vraga”, u međuvremenu je propao, a kompleks je preuzeo vlasnik Strateks grupe Nil Emilfarb.

Početni period obilježila je afera sa nezakonitostima u gradnji fabrike za preradu morske vode na ovoj lokaciji. Za štetu u opštinskoj kasi od 800.000 eura, optuženo je deset lokalnih funkcionera, a na zatvorske kazne osuđeni su i bivši gradonačelnik Budve Rajko Kuljača i brat Svetozara Marovića, Dragan.

Mediji su objavili da je u decembru 2018. godine SDT obnovilo izviđaj zbog privatizacije hotela “Avala” i kolašinske “Bjanke” (bivši hotel “Bjelasica”), zbog sumnje da je oprano više od 50 miliona eura. Sumnje su izašle na vidjelo sukobom bivših suvlasnika Bepplera & Jacobson Ltd Zorana Bećirovića i Igora Lazurenka, koji je arbitražom u Londonu riješen u korist crnogorskog biznismena. On je isplaćen 2015. i izašao iz kompanije.

Željezara bez lijeka

Prije KAP-a i Boksita, Rusi su upravljali i nikšićkom Željezarom. Fabrika je data u petogodišnji zakup 2002. godine kompaniji Rusmont still corporation koja je napustila nakon godinu, a zatim je dvije godine kasnije Vlada prodala kompaniji Midlend risorsis čiji su vlasnici kanadski milioner ruskog porijekla Aleks Šnajder i Ukrajinac Edvard Šifrin.

Midlend je otišao krajem 2005. ostavio dugove i priče o malverzacijama, zbog čega je NVO Grupa za promjene podnijela krivičnu prijavu protiv tadašnjeg izvršnog direktora Željezare Vadima Lejbenzona.

Željezara je, potom, išla iz ruke u ruku do turskog Toščelika i nikada nije izašla iz krize.

I kompleks Skočiđevojka je u početku bio u ruskom vlasništvu. Nakon promjene više ofšor vlasnika, preko preduzeća Zorana Bećirovića, Muhameda Rašida čije posredne veze vode do Đukanovića, i Meinl banke, kompleks je 2017. godine kupila K.D.P. Promotion and Investments Limited sa Kipra.

Među ruskim projektima sa neslavnim završetkom je i hotel “The Queen of Montenegro” gdje je 75 odsto udjela 2009. godine preuzela ruska Korston grupa. Rusi nijesu ispunjavali kreditne obaveze, pa je hotel ubrzo zaplijenila OTP banka.

Ista sudbina zadesila je i hotel “Otrant” u Ulcinju kojeg je 2012. švajcarska banka NLB Interfinanc preuzela, jer ruska firma “Barkli Montenegro”, koja ga je kupila 2004. godine, nije vratila kredit od 10,6 miliona.

Ruska Sonuba grupa je 2007. godine kupila 20 hektara zemljišta u rtu Maljevik kod Bara i najavila investiciju više od 300 miliona eura. Projekat kasni skoro deceniju i po, a obrazloženje je da nema urbanističkih planova.

Jedan od nerealizovanih projekata je i ostrvo Sveti Marko kod Tivta, koje je od beogradskog “Putnika” 2007. kupio ruski “Metropol” i najavljivao superluksuzni turistički kompleks. Da na ostrvu “nema nikakvih dešavanja” potvrdio je 2016. i bivši ministar turizma Branimir Gvozdenović.

Ruski obavještajac vlasnik “Splendida”

Rusko-crnogorska kompanija “Montenegro stars” vlasnik je tri najveća hotela u Budvi i Bečićima - “Splendid”, “Montenegro” i “Blue star”. Prema podacima iz CRPS, 85 odsto vlasništva je u rukama je Viktora Ivanjenka, bivšeg šefa ruske obavještajne službe i direktora uništenog ruskog giganta “Jukos”, a crnogorski biznismen Žarko Radulović ima 15 odsto.

Novi hotel “Splendid” izgrađen je na mjestu starog koji je od Budvanske rivijere kupljen početkom 2004. godine za oko 2,4 miliona eura. U novi, otvoren 2006. godine, prema izvještaju Ekonomskog fakulteta, uloženo je oko 143 miliona eura.

Investicija je započeta uz bombaške napade grupe koja je pokušala da reketira vlasnike, a istraga je koštala života policijskog inspektora Slavoljuba Šćekića koji je ubijen 30. avgusta 2005. godine. Optuženima za zločin, koji robijaju, suđenje nije završeno, jer Apelacioni sud još razmatra njihove žalbe.

“Splendid” se pominje i po kontroverznom stanaru Branu Mićunoviću.

Na pitanje, da li se “Splendid” može smatrati najuspješnijom ruskom investicijom u Crnoj Gori, iz Montenegro stars grupe su za CIN-CG odgovorili da nijesu adresa za takvu procjenu. Kažu i da pogoršanje odnosa između Crne Gore i Rusije nije uticalo na kompaniju i da ruski vlasnici nemaju namjeru da se povuku.

Među poznatim ruskim kompanijama u Crnoj Gori su i “Smokva bay resort”, koji gradi turistički kompleks u Smokvicama kod Reževića, zatim “Eurocement” i preduzeća “Jadranska straža”, “Azimut”, “Xanadu”, koji upravljaju istoimenim hotelima.

Trgovinska razmjena na niskom nivou

Za razliku od Makedonije, Bosne i Hercegovine i Srbije, Rusija zasada nema jak uticaj na crnogorsko energetsko tržište. U energetskom sektoru prisutni su preko preko kompanije “Lukoil Montenegro” koje ima deset pumpi i snabdijeva devet odsto tržišta, ali i preko “Novateka” koji sa italijanskim ENI-jem traži naftu u crnogorskom podmorju.

Spoljnotrgovinska razmjena sa Rusijom je, međutim, na niskom nivou i ta država nije među vodećim trgovinskim partnerima Crne Gore (Srbija, Kina, Njemačka).

Prema podacima Monstata, od 2006. do 2020. ukupan uvoz iz Rusije je iznosio oko 201,89 miliona eura, a izvoz oko 38 miliona.

Najveća vrijednost izvoza u Rusiju zabilježena je 2012. godine, oko 7,4 miliona, da bi se u narednim godinama smanjivao, posebno nakon 2014. i međusobnog uvođenja sankcija. Tada je izvoz bio vrijedan oko četiri miliona eura, da bi do 2020. pao na 1,4 miliona eura.

Iz Rusije Crna Gora najviše uvozi mineralna goriva, farmaceutske proizvode, plastiku, mašine i vozila, a izvozi meso povrće, piće i alkohol, drvo, aluminijum i kožu. U odnosu na 2014, izvoz mesa je smanjen četiri puta, a pića i alkohola tri puta.

Presuda pala, ostale optužbe o hibridnim prijetnjama

Nakon navodnog pokušaja državnog udara 2016. godine, poslije kojeg je suđeno grupi srpskih državljana i čelnicima Demokratskog fronta Andriji Mandiću i Milanu Kneževiću, bivša DPS vlast je Moskvu često optuživala za hibridne prijetnje i dezinformacije.

Tadašnji crnogorski državni vrh, kao i tužilaštvo, optužilo je Rusiju da stoji iza pokušaja državnog udara, kako bi spriječila ulazak Crne Gore u NATO, što su iz Moskve demantovali.

Apelacioni sud Crne Gore u februaru ove godine ukinuo je presudu kojom je 13 optuženih za pokušaj terorizma osuđeno na skoro 70 godina zatvora, Knežević i Mandić po pet.

U izvještaju Odbora za vanjske poslove Evropskog parlamenta (AFET) iz ove godine ocijenjeno je da je prebacujući se nazad na “meku moć”, Rusija mobilisala Sputnjik i njegove mreže u srpskom govornom svijetu na podršku koaliciji “Za budućnost Crne Gore” i protiv Mila Đukanovića uoči izbora u avgustu 2020.

Nekretnina, ne zna se koliko

Zvanični statistički podaci o nekretninama u vlasništvu ruskih državljana ne postoje, a iz Uprave za katastar, kao ni iz Ambasade Rusije, nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG o tome.

U agencijama za nekretnine, koje je kontaktirao CIN-CG, kažu da tržište stagnira zbog pandemije koronavirusa, ali da još postoji interesovanje ruskih kupaca.

Ivana Kaluđerović iz jedne agencije za nekretnine kaže da kod ruskih klijenata nijesu primijetili značajniji rast ponude za prodaju nepokretnosti u Crnoj Gori.

Saša Vukićević iz druge agencije navodi da je prodaja kupcima iz Rusije u njegovoj agenciji pala 54 odsto zbog ograničenja usljed pandemije, kao i zbog kursa rublje koja je na istorijskom minimumu u odnosu na euro. On kaže da nepovoljan kurs može biti dodatni razlog za povećanu prodaju stanova i kuća ruskih državljana, ali da ohrabruje činjenica da je broj Rusa, koji se aktivno interesuju za nekretnine u Crnoj Gori, na skoro istom nivou kao prije pandemije.

( Biljana Matijašević )