Zapadni Balkan je i dalje važan: kako razumijeti ruski uticaj u regionu?

Ova studija počiva na centralnom argumentu da Rusija posmatra region zapadnog Balkana kao sporedno političko područje u svom širem rivalitetu sa Zapadom u kojem nastoji da podriva ostvarena dostignića EU i NATO-a. Nakon 11. septembra 2001 godine i američke odluke da napusti Balkan kao jedno od prioritetnih geostrateških područja i započne s porazom terorizma u Avganistanu i Iraku, Rusija je neočekivano dobila mogućnost da popuni geopolitički vakuum u regiji oslanjajući se u velikoj mjeri na oportunističu taktiku. Iako Moskva nastoji da održava tradicionalno snažne veze sa regionom, Rusija, paradoksalno, nema dugoročnu strategiju za unapređenje odnosa sa Zapadnim Balkanom, ali su njene prednosti evidentne u fleksibilnim akcijama i brzim odlukama. Ruska politika prema Balkanu nailazi na simpatije od strane regionalnih lidera koji se u velikoj mjeri oslanjaju na logiku cjenkanja birajući politiku alternativa umjesto oportunizma posljednično jačajući saradnju sa Kremljom kao akterom koji trenutno omogućava više koristi za te političke elite nego bilo ko drugi. U isto vrijeme, ovi poluautoritarni režimi su slali jasnu poruku Zapadu da je saradnja sa Moskvom (i Pekingom) dobrodošla dok god ne ugrožava politički legitimitet domaćih vladajućih elita i ne miješa se u untrašnje političke poslove.

Nesposobnost nove postkomunističke Rusije da se aktivno uključi u međunarodnu politiku bila je jasno vidljiva svijetu, za razliku od sovjetske ere. Gubitak velikih teritorija, nedostatak pristupa toplim morima i lukama, nepostojanje koridora koji povezuje Rusiju sa Zapadom i više od 20 miliona Rusa koji žive izvan njenih granica bili su jasan znak da se Rusija suočava s novom geostrateškom realnošću. Ako se uzme u obzir činjenica da su ruske vojne snage bile znatno oslabljene, smanjene i povučene za nekih 1500 km prema istoku, onda ne čudi zašto je takva neizvjesna situacija imala značajan uticaj na Rusiju i njeno aktivno učešće u međunarodnim odnosima, uključujući i region Balkana.(1) Novostvorena Ruska Federacija suočila se s određenim izazovom. Iako se nije mogla nadmetati s Vašingtonom i Briselom na međunarodnom planu nakon završetka hladnog rata, Moskva je očajnički nastojala zadržati svoj status regionalne sile u bivšoj Jugoslaviji kao dio svoje tradicionalne sfere uticaja.

Nakon izbora Borisa Jeljcina za predsjednika 1991. godine, Rusija se konstruktivnije uključila u uspostavljanje mira i stabilnosti u ratom zahvaćenoj balkanskoj regiji. Kao član Kontakt grupe, Rusija je isticala svoje spoljnopolitičke akcije u okončanju etničkog sukoba u Bosni i Hercegovini, dok se retorički suprotstavljala Sjedinjenim Državama i EU u pokretanju vojnih udara NATO-a na bosanske Srbe 1995. Takođe, rusko rukovodstvo podržalo je stav da je kosovska kriza unutrašnje pitanje koje se tiče srpskog suvereniteta i teritorijalnog integriteta, na taj način, tražeći strogo poštovane Rezolucije Savjeta bezbjednosti UN 1160 donesene 1998. Ruski veto u Savjetu bezbjednosti bila je potvrda stava Moskve da se oštro protivi bilo kojoj vrsti vojne intervencije protiv Srbije (tj. Srbije i Crne Gore, u to vrijeme). (2)

Međutim, zapadne sile nisu mnogo marile za ruski veto u Savjetu bezbjednosti jer je NATO ubrzo započeo vojnu intervenciju protiv Srbije zbog tragične humanitarne katastrofe koja se dogodila na Kosovu u periodu između 1998-1999. Upravo je vojna akcija NATO-a protiv Srbije zauvijek promijenila zapadno-ruske odnose. Kao posljedica, prevladala je ruska politika nepovjerenja prema Zapadu i njen osjećaj drugorazredne sile. Gledano iz ruske perspektive, Zapad nije shvatio ozbiljno konstruktivnu ulogu Moskve u prevladavanju građanskog sukoba na teritoriji bivše Jugoslavije prevashodno zbog činjenice jer Rusija više nije smatrana za supersilu niti su razmatrani njeni nacionalni i spoljnopolitički interesi u regiji. (3) Od tog trenutka bilo je jasno da će Rusija redefinisati svoje spoljnopolitičke prioritete posljedično zagovarajući pragmatičniji i tvrđi pristup prema SAD i EU.

Jednostavno, niti jedna velika sila ne može sebi priuštiti luksuz da izgleda slaba. Stoga se Rusija još aktivnije uključila u balkanska politička dešavanja nakon izbora Vladimira Putina za predsjednika 2000. godine. Ruska strategija konkurencije brzo se pojavila nakon usvajanja spoljnopolitičkog koncepta iz 2013, koji je jasno definisao ključne ciljeve u postizanju prevlasti na međunarodnom nivou: opstanak nuklearne sile, velike sile i regionalnog hegemona. Iako Rusija ima snažne odnose s mnogim zemljama Zapadnog Balkana prevashodno kroz jake istorijske, kulturne i političke veze, ovaj region je postao od prioritenog spoljnopolitičkog značaja za Moskvu tek tokom posljednje decenije koristeći je prevashodno kao zonu geopolitičkog sučeljavanja sa EU i SAD. Nesumnjivo, pogoršanje odnosa između Zapada i Rusije uzrokovano je odlukom EU i SAD o uvođenju sankcija Rusiji nakon aneksije Krima 2014, ali i zbog sve aktivnije uloge EU u Bjelorusiji, Gruziji i Moldaviji kroz potpisivanje nekoliko sporazuma o saradnji i pridruživanju. Dakle, radi se postsovjetskom prostoru koji je od presudne strateške važnosti za Moskvu. U tom smislu, ruski odnos prema zapadnom Balkanu u velikoj mjeri je definisan njenim odnosom prema Zapadu. Tokom predsjedanja Medvedeva, Kremlj nije imao prigovor na pristupanje Albanije i Hrvatske NATO-u 2009. godine, dok je postkrimska Rusija počela posmatrati region iz perspektive nulte sume (zero-sum) gdje zapadna pobjeda znači ruski poraz. (4) Stoga ne čudi zašto se Rusija snažno protivila daljem proširenju NATO-a (npr. kada su se Crna Gora i Sjeverna Makedonija pristupile savezu), a tokom posljednjih godina protivila se i procesu EU integracija.

Povratak Rusije na Balkan imao je pretežno simbolički karakter, u kojem su glavne poluge njenog uticaja u regiji zasnovane na tri aspekta meke moći: 1) upotreba prava veta kao stalne članice Savjeta bezbjednosti UN; 2) ideja panslavizma; 3) i korišćenje energetsko-ekonomskih veza. Stavljanjem veta u Savjetu bezbjednosti i sprečavanjem međunarodnog priznanja Kosova kroz članstvo u UN, Rusija je posljedično ojačala svoj dominantni politički položaj u Srbiji kao važnog regionalnog aktera. Iako je Kremlj, s jedne strane, (zlo)upotrijebio kulturno-istorijski kontekst sa ciljem pokušaja ponovnog ujedinjenja svih slovenskih država pod ruskim uticajem, s druge strane, pružio je pristupačne cijene plina i nafte kao i subvencije ovim državama čineći ih veoma zavisnim od ruskih energenata. Ovakve vrste pristupa nulte sume su postale od izuzetne važnosti u spoljnoj politici Kremlja prema Balkanu prevashodno zbog činjenice jer se ovo područje tretira kao ključno za održavanje ruske prevlasti i koristi se kao tampon zona u postizanju šireg međunarodnog uticaja. (5)

Iako Zapadni Balkan nije zamišljen kao primarna geopolitička sfera u suparništvu sa Zapadom (u poređenju s Istočnom Evropom, Srednjom Azijom i Bliskim Istokom), Moskva je uspješno koristila razna sredstva meke moći u podrivanju zapadnih dostignuća u regiji na vrlo jednostavan i isplativ način. Iz perspektive Kremlja, Zapadni Balkan predstavlja dio šire političke arene u konfrontaciji sa Zapadom gdje se korišćenje raznih mehanizama meke moći (npr. podrška vjerskim organizacijima i antizapadnim medijima, te uspostavljanje uskih veza s desničarskim populističkim strankama) smatra opravdanim kako bi iskoristio svoj uticaj u potkopavanju vrijednosti EU i NATO.

Očigledno je da se Rusija pojavljuje u ulozi oportunističkog spojlera. Koristeći se retorikom održavanja navodnog bratstva, Moskva je pojačala svoje vanjskopolitičke akcije kontinuiranim posjetama ruskih visokih zvaničnika Balkanu, ali i posjetama balkanskih političara ruskim vojnim paradama i proslavama. (6) Međutim, iako Rusija gleda na Balkan kao na svoje tradicionalno područje uticaja, ona nema dugoročnu strategiju za razvoj odnosa s regijom, a njene prednosti se ogledaju u fleksibilnim akcijama i brzim odlukama. Istovremeno, oklijevala je pružiti regionu alternativnu perspektivu u cilju postizanja stabilnosti i prosperiteta u poređenju sa zapadnim modelima. Domaće vladajuće elite pragmatično su percipirale ruske spoljnopolitičke namjere oslanjajući se u velikoj mjeri na logiku cjenkanja odabirom politike alternativa umjesto oportunizma, posljedično se odlučujući za određene međunarodne aktere koji pružaju veće koristi od Brisela, a time i u isto vrijeme šaljući vrlo jasnu poruku da EU nije jedina igra u gradu.

Autor je predavač na Odjeljenju za međunarodne odnose i evropske studije, Masarikov Univerzitet

Analiza je dio projekta “Western Balkans at the Crossroads: Ways Forward in Analyzing External Actors” podržana od strane Prague Security Studies Institute (PSSI)

1) Bžežinski, Zbinjev. 2001. Velika šahovska tabla. Podgorica: CID.

2) Radeljić, Branislav. 2017. “Russian’s Involvement in The Kosovo Case: Defending Serbian Interests or Security Its Own Influence in Europe?” Region: Regional Studies of Russia, Eastern Europe, and Central Asia 6 (2): 273–300.

3) Vesko Garcevic. 2019. “NATO’s Intervention Changed Western-Russian Relations Forever.” Balkan Insight. Pristup 13 Februar 2021. https://balkaninsight.com/2019/03/22/natos-intervention-changed-western-russian-relations-forever/

4) Bechev, Dimitar. 2017. Rival Power: Russia’s Influence in Southeast Europe. Cornwall: Yale University Press

5) Aron, Leon. 2016. “Drivers of Putin’s Foreign Policy.” American Enterprise Institute for Public Policy Research. (June): 1–6. Pristup 7 Jul 2020.; Petrillo, Enza Roberta. 2013. “Russian foreign policy towards the Balkans: which perspective?” Instituto per gli studi di politica internazionale no. 169 (April): 1–7. https://www.jstor.org/stable/resrep03253?seq=1#metadata_info_tab_contents.

6) N1. 2019. “Russia’s Putin arrives for a day visit to Belgrade, thanks for warm receptions.” Pristup 15 Februar 2021. https://rs.n1info.com/english/news/a452638-putin-visits-serbia-for-the-second-time-in-just-over-four-years/

( Vladimir Vučković )