Samo nacionalisti vide Balkan u etničkim torovima

Ideje o uspostavljanju nacionalnih (etničkih) država na Balkanu su poziv na nasilje radi stvaranja homogenih teritorija tamo gdje ih prije nije bilo, ocijenila je ugledna njemačka istoričarka Mari-Žanin Čalić.

Ona je u intervjuu “Vijestima“ rekla da nije autorka non-pejpera koji je objavio prištinski list “Koha ditore“, a koji se bavi pitanjem budućnosti odnosa Srbije i Kosova.

Čalić, profesorka istorije Jugoistočne Evrope na Univerzitetu Ludvig Maksimilijan u Minhenu, slovi za odličnog poznavaoca prilika i odnosa na Balkanu. Veliku pažnju regionalne javnosti prije nekoliko godina izazvala je njena knjiga “Istorija Jugoslavije u 20. vijeku“, a prošle godine je objavila biografiju Josipa Broza Tita - “Tito - vječiti partizan“.

Prije nešto više od mjesec, profesor u penziji beogradskog Fakulteta političkih nauka Ivo Visković saopštio je da je Čalić možda autorka non-pejpera koji je objavio prištinski list “Koha ditore“, a koji se bavi pitanjem budućnosti odnosa Srbije i Kosova.

“Nisam autorka tog non-pejpera, niti znam ko je autor“, istakla je Čalić za “Vijesti”.

Komentarišući učestalu pojavu non-pejpera koji zagovaraju prekrajanje granica na Balkanu, ona je kazala da jedino nacionalisti vjeruju u takve predloge koji, prema njenih riječima, potiču od ideja iz 19. vijeka.

“Takve ideje nose rizik od izazivanja novih nestabilnosti i kršenja ljudskih prava, poput ’etničkog čišćenja’ iz devedesetih godina. To bi pogodilo mnoge države i regione. Pogledajmo Sjevernu Makedoniju i Bosnu i Hercegovinu (BiH), gdje bi samo postojanje država bilo ugroženo ako bi se ovakav princip primijenio. Štaviše, bilo kakve promjene granica bez pristanka uključenih strana postavile bi presedan u regionu i šire, naročito u postsovjetskom prostoru“, naglašava ona, poručujući da ne postoje “jednostavna“ rješenja za izazove na Zapadnom Balkanu.

U samo petnaestak dana aprila, u regionalnim medijima pojavila su se dva non-pejpera koja se bave teritorijalnim pitanjima na Balkanu. Prvi, čiji je navodni autor slovenački premijer Janez Janša, predviđa ujedinjenje Srbije i Republike Srpske, Albanije i Kosova, te Hrvatske i zapadne Hercegovine. Drugi, koji je, opet navodno, realizovan u francusko-njemačkoj saradnji, nudi rješenje za kosovsko pitanje predviđajući, između ostalog, formiranje autonomne oblasti “sjever Kosova“. Jesu li pomenuti non-pejperi samo probni baloni za opipavanje pulsa javnog mnjenja u vezi ideje prekrajanja granica na Balkanu, ili je pak riječ o najavi stvarnog “crtanja“ novih mapa?

Takvi planovi - zasnovani na prekrajanju granica - pojavljuju se svako malo od samog početka raspada Jugoslavije. Svaki od njih ispostavio se kao promašaj. Pretpostavka je da bi granice po etničkim linijama (a time i homogene države) bile rješenje svih problema u regionu. Jedino nacionalisti vjeruju u takav predlog koji potiče od ideja iz 19. vijeka. Oni teritorije koje nacionalne države posjeduju stavljaju u prvi plan.

Međutim, činjenica je da u mnogim regionima vjekovima, a i do danas, živi etnički izmiješano stanovništvo. Tako različiti narodi imaju zajedničku istoriju i dom. Ključni pitanje, stoga, nije ko posjeduje određenu teritoriju, već kako se organizuje suživot. Odgovor je: kroz garantovanje ljudskih prava, te kroz odgovarajuće parlamentarno reprezentovanje građana i legitimnu vlast.

Postoje odgovarajuće, već utvrđene ustavne norme, kao i međunarodne konvencije. Samo je potrebno sprovesti ih i poštovati. U svakom slučaju, ako postoji politička saglasnost i volja za kompromisom, lako se mogu pronaći rješenja bez prekrajanja granica, koje uvijek ide nauštrb jedne strane i nanosi veliki bol mnogim ljudima.

Ideje predstavljene u non-pejperima - pogotovo onom koji se pripisuje Janši - još 2016. godine je u časopisu Forin afers elaborirao nekadašnji britanski diplomata na Balkanu Timoti Les, koji smatra da je formiranje nacionalnih (etničkih) država jedino rješenje za stabilnost regiona. Koliko je ta ideja opasna i da li je moguće sprovesti je u djelo bez izazivanja novih sukoba na Balkanu?

Prema međunarodnom pravu koje počiva na dokumentima UN-a i OEBS-a, prekrajanje granica dopušteno je samo uz pristanak obje uključene strane (tj. države). To nemamo ni i u jednom od slučajeva o kojima je ovdje riječ.

Namjera da se uspostave nacionalne (etničke) države jeste, upravo suprotno, poziv na nasilje radi stvaranja homogenih teritorija tamo gdje ih prije nije bilo. Takve ideje nose rizik od izazivanja novih nestabilnosti i kršenja ljudskih prava, poput “etničkog čišćenja“ iz devedesetih godina. To bi pogodilo mnoge države i regione. Pogledajmo Sjevernu Makedoniju i BiH, gdje bi sâmo postojanje država bilo ugroženo ako bi se ovakav princip primijenio. Štaviše, bilo kakve promjene granica bez pristanka uključenih strana postavile bi presedan u regionu i šire, naročito u postsovjetskom prostoru. Ne postoje “jednostavna“ rješenja za izazove na Zapadnom Balkanu.

Predsjedavajući Predsjedništva BiH, Milorad Dodik, najavio je nedavno objavljivanje svog non-pejpera, poručujući da će doći do mirnog razlaza između Republike Srpske (RS) i BiH. Kakva je budućnost te države 25 godina nakon Dejtona?

Priroda postignutog je dvojaka. S jedne strane, nema neposredne prijetnje rata, bezbjednost je zagarantovana, kao i sloboda kretanja. Kuće i infrastruktura su obnovljeni, a stotine hiljada izbjeglica i interno raseljenih lica vratilo se u svoje domove. Vlast se bira demokratski, a odnosi sa susjednim zemljama prilično su dobri.

S druge strane, država BiH krajnje je nefunkcionalna, postoji zapanjujuća nespremnost na kompromis i političku saradnju među političarima, a društveno-ekonomska situacija je sumorna. Mnogi mladi ljudi napustili su državu jer u njoj ne vide budućnost. Ali, uprkos ovoj analizi: ne mislim da se BiH može podijeliti (ili raspasti) na miran način. RS je više puta najavljivala jednostrano otcjepljenje, ali to i dalje nije uradila.

Glavni razlog, osim izvodljivosti, jeste to što čak ni Srbija, koja pregovara o pridruživanju EU, ne bi podržala takav korak. EU je, zajedno sa SAD, jasno stavila do znanja da je neprihvatljivo bilo kakvo kršenje Dejtonskog sporazuma. Postoji jasan uslov u pogledu poštovanja međunarodnih normi, uključujući poštovanje suverenosti i nepovredivosti međunarodnih granica. Taj predlog je nerealan, ali služi za unutrašnje političke svrhe.

Da li je “model dvije Njemačke“, o kojem se sve češće spekuliše kad su posrijedi pregovori Beograda i Prištine, rješenje za kosovski problem?

Ideja je sljedeća: Osnovni ugovor iz 1972. između Savezne Republike Njemačke i Njemačke Demokratske Republike, pokrenuo je sveobuhvatan proces normalizacije. Njime su omogućeni normalni, dobri komšijski odnosi između dvije Njemačke na osnovu jednakih prava i mirnog rješavanja sporova.

Trik je bio u tome što Zapadna Njemačka nije de iure priznala Istočnu Njemačku kao suverenu državu, ali se opredijelila za načelo “suverene jednakosti svih država“, kako je propisano Poveljom UN-a, što je de facto značilo priznavanje Istočne Njemačke. Na tom osnovu bilo je moguće preduzeti niz konkretnih koraka kako bi se poboljšali bilateralni odnosi - u pogledu putovanja, porodičnih posjeta i sl. Ova formula de facto priznanja mogla bi naći dobru primjenu u slučaju Beograda i Prištine. Odnosi bi se normalizovali bez potrebe da Srbija zvanično prizna Kosovo kao suverenu državu.

Međutim, trebalo bi imati u vidu i razlike: Zapadna Njemačka je Osnovni ugovor doživljavala kao instrument kojim će se cilj njemačkog ujedinjenja zadržati na dnevnom redu, pri čemu je prisvajala pravo da ekskluzivno predstavlja cijelu njemačku naciju (“jedna nacija, dvije države“). Ali, “ujedinjenje“ Srbije i Kosova ne dolazi u obzir iz više razloga, ponajviše zbog toga što stanovnici ovih država ne pripadaju etnički istoj naciji.

U jednom intervjuu ste kazali da se Balkan na Zapadu i dalje identifikuje sa stereotipima kao što su anarhija, nasilje i nazadnost, te da je zbog toga “danas cijeli svijet uvjeren da kroz sve moguće intervencije mora ”uvesti red” na Balkanu“. Jesu li velike sile oduvijek krojile Balkan po svojoj, a ne po mjeri njegovih stanovnika?

Da, nažalost - region i dalje pretežno poistovjećuju sa starim stereotipima. Taj kliše o Balkanu kao o jednom orijentalizovanom i poluevropskom regionu koji stalno izaziva nemir naprednoj Evropi kroz teror i varvarstvo, potiče iz 19. vijeka. U periodu kad su se velike imperijalne sile takmičile oko podjele teritorija Osmanskog carstva, metafora o “balkanizaciji“ služila je kao opravdanje hegemonskog miješanja. Tada se govorilo o “misiji civilizovanja“. Devedesetih godina ti klišei su oživjeli.

S druge strane, bilo je i dosta podrške. EU i njene države članice obezbijedile su milijarde eura u grantovima i zajmovima za obnovu regiona i pomoć u modernizaciji privrede i uprave. Štaviše, EU, SAD i drugi akteri posvećeni su vrijednostima poput zaštite ljudskih prava, demokratizacije, pravde i evropskih integracija. To podrazumijeva i bezuslovnu humanitarnu pomoć, naročito za izbjeglicei interno raseljena lica.

Posljednjih decenija došlo je do umnožavanja spoljnih aktera u regionu, uključujući Tursku, Rusiju, Kinu i razne islamske države. Svaki akter uvozi (ili nameće) svoje interese i politike, koje su često u međusobnom neskladu i komplikuju situaciju. Tome politički odnosi u regionu, nažalost, daju dosta prostora.

Može li se Zapadni Balkan nadati budućnosti u ovoj i ovakvoj EU?

EU je otvorila perspektivu integracije, uslovljenu ispunjavanjem određenih kriterijuma, za sve zemlje Zapadnog Balkana. Istina, države članice su sada podijeljene po pitanju toga kad i kako bi moglo i trebalo da dođe do naredne runde pridruživanja EU, odnosno proširenja na jugoistok. Nečuveno je da jedna država - prvo Grčka, a sad Bugarska - može da uspori čitav proces pridruživanja jednog kandidata, u ovom slučaju Makedonije, odnosno danas Sjeverne Makedonije.

Što se potencijalnih kandidata, poput Kosova i BiH, tiče, analiza je nešto komplikovanija. Ove države očigledno ne ispunjavaju mnoge kriterijume koji bi im omogućili brzo pridruživanje EU, tako da su sad one na potezu.

Zašto danas, više od 30 godina od nestanka Jugoslavije, traje ono što vi nazivate “ideološkim ratom oko interpretacije raspada“ te države?

Različiti faktori pokreću ovu debatu. Prvo, na sceni je borba oko prava na interpretaciju prošlosti, kao i sadašnjosti. Jugoslavija i njena krvava dezintegracija predstavljaju metaforu za sve vrste aktuelnih političkih, društvenih i ideoloških konflikata. Drugo, ona služi kao projekcijsko platno za suprotstavljene političke tabore. Borbe oko istorijskih tumačenja odnose se na prošlost, ali zapravo podrazumijevaju i sadašnjost. One služe kako nacionalno orijentisanim, tako i ljevičarskim snagama kao legitimacija za njihove političke ciljeve, ali i kao legitimacija za njihove predstavnike, ponekad i političke partije, kao i vlade. Neki učesnici događaja iz devedesetih i dalje su prisutni, obavljaju čak javne funkcije.

Na kraju, ali ne manje bitno: toliko je ljudi propatilo ili izgubilo život, bilo protjerano ili primorano da napusti domove. Zbog toga interpretacija nosi žestok emotivni naboj. Ko je odgovoran za rat, za humanitarnu katastrofu, za masovne zločine? Uopšteno gledano, u vremenima opšte nesigurnosti i opadanja, ratovi za sjećanje lako se razbuktaju. Ratovi za sjećanje odnose se na ponovna tumačenja identitetâ i istorijskih tradicija. Koja je naša prošlost? Kako vidimo identitet naše zajednice? U kakvoj vrsti države i političke zajednice želimo da živimo? Čemu se nadamo u budućnosti? Sva ova pitanja odražavaju su na ovaj ili onaj način u debati oko raspada Jugoslavije.

Jugoslavija nije imala alternativu

Kako objašnjavate sve češće afirmisanje narativa o Jugoslaviji kao “vještačkoj tvorevini“? U knjizi “Istorija Jugoslavije u 20. vijeku“ istakli ste da “Jugoslavija nipošto nije bila vještačka retortna država kojom su diktirali makijavelistički interesi velikih sila“.

Jugoslovenska ideja rodila se u regionu u prvoj polovini XIX vijeka. Razvila se iz čisto intelektualnog pokreta takozvanog Ilirizma u Hrvatskoj u širi politički pokret koji je imao za cilj stvaranje zajedničke južnoslovenske države. Podrška jugoslovenskoj ideji nije bila vezana za određenu političku orijentaciju, već je pristalice nalazila u redovima liberala, konzervativaca, kao i ljevičara iz raznih regiona.

Vjerovalo se bi velika država Južnih Slovena donijela mnoge prednosti: smirila bi etnička i vjerska trvenja i sukob oko teritorija, obezbijedila veći ekonomski prostor i samim tim više blagostanja, a takođe bi pružila više sigurnosti u kontekstu hegemonskih ambicija brojnih spoljnih aktera. Velike sile isprva su pokazivale otpor stvaranju takve južnoslovenske države. Ipak, tokom Prvog svjetskog rata činilo se da nema realnih alternativa zajedničkoj državi, koju je podržavao veliki dio političkih, intelektualnih i umjetničkih elita u širem regionu. Tako je Jugoslavija stvorena i međunarodno priznata.

Nacionalne sebičnosti i populizam kao paralela između SFRJ i EU

Hoće li EU doživjeti sudbinu Jugoslavije? Vidite li ono što ugledni slovenački ekonomista Jože Mencinger naziva “jugoslovenskim sindromom“ - uvjerenjem svakoga u Evropi da ga drugi iskorišćavaju?

Istoričarka sam, ne i prorok. Postoji mnogo razlika između jedinstvene države Jugoslavije i današnje EU, a istorijski kontekst sasvim je drugačiji. Ali, određene paralele zaista postoje - pojava nacionalne sebičnosti i populizma, u kombinaciji s rastućim nedostatkom empatije i manjkom volje za kompromisom u nekim državama članicama, opasno potkopava kredibilitet i funkcionalnost EU. Ipak, vjerujem da je većina Evropljana spremna da brani evropski projekat i da će on uspjeti.

Činjenica je da u mnogim regionima vjekovima, a i do danas, živi etnički izmiješano stanovništvo. Tako različiti narodi imaju zajedničku istoriju i dom. Ključno pitanje, stoga, nije ko posjeduje određenu teritoriju, već kako se organizuje suživot. Odgovor je: kroz garantovanje ljudskih prava, te kroz odgovarajuće parlamentarno reprezentovanje građana i legitimnu vlast...

( Nikola Dragaš )