Političke igre ugasile sjaj Svetog Stefana

Katanac na glavnim vratima, puste ulice, zatvorene škure na vilama, slika su danas nekada zaštitinog znaka i brenda crnogorskog turizma - grad hotela Sveti Stefan, koji svoj 61. rođendan dočekuje zatvoren za turiste.

Malo paštrovsko ribarsko naselje, srednjovjekovno utvrđenje, koje je odolijevalo vjekovima od najezde osvajača, 13. jula daleke 1960. godine pretvoreno je u mondensko ljetovalište, koje je ubrzo postalo sinonim luksuza i prestiža.

Popularni Svetac, turistički dragulj, kako je nerijetko nazivan, omogućio je da malena balkanska država bude ucrtana na svjetske turističke mape.

Grad hotel Sveti Stefan, danas je, međutim, u kandžama političke igre, koja je poslužila da se preko njega “raskusuravaju” poražene političke elite.

Crna Gora se suočava s jednom od najizazovnijih turističkih sezona, dok aktuleni predsjednik Milo Đukanović istovremeno crnogorsku javnost obavještava o tome da će hotelski operator Amana napustiti Sveca kojim upravlja proteklih 14 godina, kao i da će zakupac Adriatic properties arbitražom naplatiti stotinu miliona eura... Priču je na kraju začinio opaskama da se na “najljepšoj crnogorskoj plaži prodaju ćevapi”...

S druge strane Kraljičina i Kraljeva plaža, ponovo su dostupne građanima za kupanje, što je Aman iskoristio da prvi put u sezoni (ne računajući kad su rekonstruisani) zatvori Grad hotel i Vilu Miločer.

A javnost je zbunjena jer u džungli informacija i dezinformacija, propagandi, koja se kao paukova mreža isplela oko Svetog Stefana, ne zna ko je krivac ili treba li ga uopšte tražiti, zašto je Svetac pod katancem, zašto je izbrisan s panorame rivijere (uveče su ugašena svjetla), zašto su radnici na prinudnim odmorima, a od elitnog ljetovališta ostale samo uspomene.

Kardeljeva zamisao

I dok aktuelni političari koriste Sveti Stefan za skupljanje političkih poena, prije šest decenija tadašnji političari su osmislili ideju pretvaranja malog grada u luksuzni hotel.

“Pedesetih godina 20. vijeka, iz samog političkog vrha Jugoslavije potekla je inicijativa da se ribarsko selo Sveti Stefan pretvori u luksuzni grad-hotel. Prema sjećanju, ovu ideju je prvi pokrenuo tadašnji visoki savezni funkcioner Edvard Kardelj. Njegov predlog su zdušno podržali Blažo Jovanović, tada prva politička ličnost Crne Gore, kao i naši poznati slikari Petar Lubarda i Milo Milunović”, opisuje u svojoj knjizi “Budva, od mita do stvarnosti”, dugogodišnji turistički radnik i stručnjak, pokojni Vlado Duletić.

Kardeljeva ideja realizovana je 1960. godine kada je otvoren grad-hotel, koji je uskoro postao jedan od najpoznatijih hotela na svijetu.

“Pretvaranjem starog ribarskog naselja u moderan turistički objekat prvog reda, počinje ispisivanje novije istorije za Sveti Stefan. Samo četiri godine nakon otvaranja (1964), magazin ‘Lajf’ iz Njujorka uvrstio je Sveti Stefan među deset najekskluzivnijih hotela na svijetu, da bi 1972. dobio najveće međunarodno turističko priznanje Zlatnu jabuku. Pored toga, Sveti Stefan je 1980. postao nosilac najvećeg državnog priznanja SFRJ - nagrade AVNOJ-a”, navodi Duletić.

Jedan je Sveti Stefan

Svjedok najvećeg uspjeha Svetog Stefana, njegov direktor od 1969. do 1975. godine Vladimir Mitrović, upravo je 1972. primio Zlatnu jabuku, nagradu Federacije turističkih novinara i pisaca.

“Ja sam penzioner, ne znam šta se sada dešava. Znam samo jedno, hotel je sada zatvoren, a mi smo tada radili, dobro zarađivali, uspjeli smo da rekonstruišemo hotel, izgradimo novi hotel Maestral”, kaže u razgovoru za “Vijesti” Mitrović, inače bivši ministar turizma.

Prisjeća se da i u staroj Jugolsaviji niko osim Svetog Stefana nije dobio Zlatnu jabuku.

“U pitanju je međunarodno priznanje koje je ustanovila Federacija turističkih novinara i pisaca sa sjedištem u Briselu. Dodjeljivala se jednom godišnje u Evropi, nakon što se ustanovi koji je hotel ili druga turistička organizacija zaslužila to priznanje, a kriterijumi su bili više nego strogi. Sveti Stefan je dobio nagradu krajem decembra 1971. godine na kongresu FIET-a održanom u Atini, a dodijeljena je 11. maja 1972. na velikoj svečanosti koja je organizaovana upravo u grad hotelu. Zlatnu nagradu mi je tada uručio predsjednik federacije Žorž Or, koji je obrazložio da je Sveti Stefan dobio ovo visoko međunarodno priznanje za izvanredno arhitektonsko rješenje grad-hotela i za izvanredno visoki nivo hotelskih usluga. Dobili smo još mnoge nagrade”, naveo je Mitrović.

On je bio na čelu tadašnjeg Hotelsko-turističkog preduzeća Sveti Stefan, u okviru koga su poslovali grad-hotel, Maestral i stari Miločer, najelitniji hoteli na Jadranskoj obali.

Prema njegovim riječima Sveti Stefan je bio jedinstven u svijetu.

“Sveti Stefan je bio jedan jedinstven…, pa ne bi ga posjećivali kraljevi, glumci, svjetski političari. Znate, u svijetu imate na hiljade Splendida, ali je jedan Sveti Stefan”, kaže Mitrović.

Otuđeno nacionalno blago

Noviju istoriju Svetog Stefana ispisuje Vlada, koja ga 2007. izdaje u višedecenijski zakup kompaniji “Adriatic properties”. U međuvremenu grad-hotel i Vilu Miločer uknjižava na akcionarsko društvo “Sveti Stefan hoteli”, s čijim akcijama se uveliko trguje na berzama.

Jedan od pokretača Inicijative da se grad-hotel vrati u državno vlasništvo, mještanin Blažo Kažanegra, ističe da se danas, u susret obilježavanju praznika - 13. jul, treba zapitati: da li je to normalno da je nacionalno blago jedne države dijelom otuđeno, a da mu je pristup zabranjen...

“Sveti Stefan je mali grad na poluostrvu, nalik na dalmatinske gradove kao što su Rovinj i Korčula ili druge mediteranske gradiće poput Polinjana, Mentona, Sestri Levantea i drugih. Vjekovima su u njemu živjeli stari Paštrovići, te je bio njihov kulturni i administrativni centar. Nije star kao Budva. niti velik kao Venecija, ali je ipak bio i ostao grad. Nakon Drugog svjetskog rata, nove vlasti su došle na ideju da ga pretvore u hotel. Moramo priznati da je ova ideja imala svojih dobrih strana, mada očigledno bi bilo i brojnih prednosti da je ostao pravi primorski gradić. U rješenju o eksproprijaciji od 22. maja 1961, godine, donesenom od strane Državnog sekretarijata za poslove finansija iz Titograda, pisalo je: ‘Ekspropriše se u korist opštenarodne imovine za potrebe Narodne Republike Crne Gore radi izgradnje ugostiteljskog preduzeća Hotel Grad Sveti Stefan nepokretnost sljedećih vlasnika...’. Dakle, tada je postao ‘opštenarodna imovina’ NR Crne Gore, na krilima novog poretka koji je (makar formalno) pružao jednak pristup javnim dobrima, kako u pogledu korišćenja, tako i u pogledu zaposlenja. Pored toga, tih godina je bio prepoznat i kao spomenik kulture od nacionalnog značaja”, ističe Kažanegra.

Zabranjeni grad

Kažanegra podsjeća da zlatno doba Svetog Stefana upravo počinje šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog, vijeka kada je dostigao svjetsku slavu kao grad-hotel.

“Zajedno s Dubrovnikom, bio je jedan od simbola one stare Jugoslavije. Iako je postao hotel, zadržao je elemente grada jer pristup je bio omogućen - naročito za mještane - te je u njemu značajno bila prisutna atmosfera mediteranskog gradića punog života, druženja, spontanosti i raznolikosti. Dakle Sveti Stefan je tada u novu Jugoslaviju ušao kao ‘opštenarodna imovina za potrebe Narodne Republike Crne Gore’. Danas, šezdeset godina poslije, imamo situaciju da je od te ‘opštenarodne imovine’ ostalo samo 58 odsto u državnom vlasništvu, pa se treba zapitati šta se desilo s onih preostalih 42 odsto. I to uprkos zakonima koji strogo zabranjuju otuđenje spomenika kulture, odnosno kulturnih dobara, naročito onih od nacionalnog značaja. Sem toga, pristup ostrvu je uskraćen - i starosjediocima i građanima Crne Gore - uprkos brojnim međunarodnim konvencijama i deklaracijama koje garantuju pravo na kulturno nasljeđe i tome slično.”

On objašnjava da se nakon pada Berlinskog zida pokrenuo proces liberalizacije društvenih odnosa u raznim sferama: “Tada mnoge države dobiše nezavisnost, mnogi ljudi povratiše oduzetu imovinu, mnogi dobiše slobodu, drugi ostvariše svoja dugo očekivana prava i tako dalje. Međutim, sa Svetim Stefanom to nije bio slučaj. On je izgleda otišao u drugu krajnost, te ga je s pravom jedan mještanin uporedio sa Zabranjenim gradom u Kini. Zabranjeni grad je danas otvoren za svakoga, a Sveti Stefan, u srcu Evrope 21. vijeka - je zatvoren”, ističe Kažanegra.

Prvi ministar obrazovanja rođen na Svetom Stefanu

Kažanegra podsjeća da je na Svetom Stefanu 1823. godine rođen Visarion Ljubiša.

“On je bio mitropolit crnogorski, prvi ministar obrazovanja Crne Gore, kao i prvi predsjednik Crvenog krsta Crne Gore. Malo ljudi to danas zna i njegova rodna kuća na ostrvu nema nikakvo obilježje. Uostalom, sve te kuće na Svetom Stefanu, od kojih svaka ima neku svoju priču, danas su samo objekti čija istorija je izbrisana. Iako bi vjerovatno gostima bilo zanimljivo da saznaju nešto više o tome, ko je tu živio i tome slično. Svakako, ovo nije krivica trenutnih zakupaca, više je nas mještana, te se u tom pogledu moraju pokretati razne inicijative. Danas, u susret obilježavanju praznika 13. jula treba da se svi zapitamo: da li je to normalno da je nacionalno blago jedne države dijelom otuđeno, a pristup zabranjen? Ovo je teško zamislivo s Brionima i Plitvicama u Hrvatskoj, Kalemegdanom u Srbiji, Akropoljem u Atini, Ajfelovom kulom u Parizu, Statuom slobode i nacionalnim parkovima u Americi... Upravo 13. jul, između ostalog, simboliše i borbu za pristup javnom dobru za sve građane podjednako, kao i čvrsto beskompromisno državno vlasništvo nad takvim dobrom. Niko nema ništa protiv investitora (štaviše, vrlo su poželjni), ali se mora napraviti jasna granica između javnog i privatnog dobra. I to ne običnog javnog dobra, već - nacionalnog blaga”, naglasio je Kažanegra.

Ideja o novom Svetom Stefanu...

Kažanegra ističe da je od nastanka do danas, Sveti Stefan imao tri faze u smislu statusa i režima funkcionisanja.

“Bio je slobodan grad oko pet vjekova, grad hotel sa socijalističkim upravljanjem oko pet decenija i sada je oko desetak godina grad-hotel pod elitnim brendom Aman resorts. Svaki od ovih perioda, vjerovatno, ima nekih svojih prednosti i nedostataka. Najbolje bi možda bilo da bude grad, kao što je najduže i bio – pet vjekova, ali to je sada malo teže izvodljivo. Možda bi od svih ovih perioda trebalo da uzme po neku karakteristiku: npr. otvorenost i mediteranski duh iz vremena kada je bio grad, državno vlasništvo nad gradom-hotelom, druženje i radnički entuzijazam iz vremena socijalizma, te, recimo, organizacija rada i logika menadžmenta iz perioda Amana. Ideja o nekom novom Svetom Stefanu se već pojavila među mještanima kroz spontane diskusije i on sadrži ove odlike, manje više. U tom smislu, možda je neophodan novi društveni ugovor za Sveti Stefan, koji bi bio na korist cijeloj zajednici i uključivao bi sve ‘opštenarodne’ činioce - mještane, državu, građane Crne Gore, posjetioce i naravno eventualne investitore”, ističe Kažanegra.

Kraljičina crkva zazidana u kockarnicu

Na ostrvu postoje četiri crkve - najstarija, posvećena arhiđakonu Stefanu, građena je 1464. godine i po njoj poluostrvo dobija ime.

Najveća crkva udaljena svega metar od ove, građena je 1885. i posvećena prenosu moštiju Svetog Stefana.

Treća je skromnih dimenzija i nalazi se jugoistočno od hotelske recepcije i posvećena je Preobraženju Gospodnjem.

Najkontroverznija je sudbina crkve Roždestva presvete Bogorodice, koja je prije šest godina obnovljena, nakon što je bila porušena i zazidana u kockarnici.

Izgrađeno 1442. godine, ovo nekadašnje srednjovjekovno paštrovsko utvrđenje i utočište pred turskim i piratskim upadima, nakon Drugog svjetskog rata pretvoreno je u jedinstveni grad-hotel.

Šezdesetih godina prošlog vijeka, Sveti Stefan pretvara se u hotel.

Luksuzni grad-hotel prima prve goste 1960. godine, a za potrebe izgradnje kockarnice tada se ruši crkva Aleksandra Nevskog ili Crkva Roždestva presvete Bogorodice, izgrađena negdje u 15. vijeku.

Naziv nosi sve do 1938. godine, kada je kupljena.

Kraljica Marija Karađorđević tražila je od Sinoda SPC da se preimenuje u slavu ruskog sveca kojeg je poštovala i kojem se molila.

Tadašnje vlasti 1959. godine su je konfiskovale, kao i ostalu cjelokupnu imovinu Karađorđevića i preknjižili je kao opšte dobro...

Kraljevi, šefovi vlada, pisci, glumci, kosmonauti, sportisti...

Izuzetno smo zadovoljni boravkom i gostoprimstvom. Zahvaljujemo se kolektivu na velikoj pažnji prema meni i Jovanki, koju su nam pružili tokom boravka u ovom lijepom hotelu, napisali su u knjizi utisaka na Badnji dan 1973. godine doživotni predsjednik SFRJ Josip Broz Tito i njegova supruga Jovanka tokom odmora u grad-hotelu Sveti Stefan i vili Miločer.

Tito je u tri navrata boravio na Svetom Stefanu i uvijek se upisivao u knjigu utisaka, pohvaljući napredak turizma.

Italijanski kralj Umberto II samo se potpisao kao potvrda da se ugodno proveo 1970. na odmoru u grad-hotelu.

To su samo neke od hiljade poruka koje su poznate svjetske ličnosti – glumci, pisci, sportisti, državnici, ambasadori, pripadnici kraljevskih porodica, upisale u knjigu utisaka nakon boravka na popularnom Svecu.

Na nesvakidašnjem ostrvu su odsijedali slavni svjetski glumci, režiseri i producenti – Sofija Loren, Karlo Ponti, Kirk Daglas, Doris Dej, Džerladina Čaplin, Marija Šel, Monika Viti, Sidni Poatje, Ričard Vidmark, Silvester Stalone, Džeremi Ajrons i drugi.

“Na Svetom Stefanu odmarali su poznati književnici Andre Marlo i Albert Moravija, nenadmašna balerina Maja Pliseckaja, sovjetski kosmonaut Jurij Gagarin, proslavljeni šahovski šampioni Bobi Fišer i Boris Spaski, kao i prelijepa manekenka Klaudija Šifer. Ovdje su, takođe, boravile krunisane glave, poput engleske princeze Margaret i bivšeg italijanskog kralja Umberta II Savojskog.

Svetac je dočekivao mnoge poznate svjetske političare, kao što su predsjednik italijanske države Sandro Pertini, italijanski premijer Đulio Andreoti, njemački kancelar Helmut Šmit, kanadski predsjednik Vlade Pjer Trudo, zatim čuveni bankari Maknamara i Rokfeler i drugi”, naveo je u svojoj knjizi Duletić.

U novijoj istoriji, u grad-hotelu boravili su između ostalih menekenka Naomi Kembel, kralj Instagrama Den Bilzerijan, ali i popularni svjetski bračni par Viktorija i Dejvid Bekam sa djecom.

Osim da ljetuju, mnogi su Svetac i Miločer izabrali kao mjesto gdje će izgovoriti sudbonosno da. Tako da oženi sina Blaža, Miločer je izabrao predsjednik Milo Đukanović, koji je organizovao glamuroznu svadbu, a sudbonosno “da” na Svecu je izgovorio i najbolji svjetski teniser Novak Đoković.

( Vuk Lajović )