Posao ispod radara dok ne bukne epidemija

Nijedan epidemiolog ne sanja da mu se u karijeri dogodi epidemija. Naprotiv, svaki cijelu profesionalnu karijeru provodi posvećen tome da epidemija ne bude.

“I to je glavna uloga epidemiloga”, kaže Senad Begić, viši konsultant za zdravstvena pitanja predstavništva Unicefa u Crnoj Gori.

Begić je u Unicef prešao krajem aprila, iz Instituta za javno zdravlje (IJZ), gdje je radio kao epidemiolog i bio pomoćnik direktora. O epidemiolozima i epidemiologiji u javnosti se i ne govori mnogo, osim kad se dogode pandemije poput koronavirusa.

“Prava i uspješna epidemiološka služba nikada ne spava, jer je pozornost smisao njenog postojanja. I tu leži osnovna pogrešna percepcija epidemiologa, pošto ih građani ‘vide’ samo tokom epidemija i drugih javno-zdravstvenih kriza, dok glavni dio posla epidemiologa nerijetko ostaje ispod radara i stručne (kolegijalne) i laičke javnosti”, kaže Begić za “Vijesti”.

Prema njegovim riječima, posao epidemologa je zapravo da aktivno rade, kako bi bilo što manje posla za njih i njihove kolege.

“Svaki epidemiolog cijelu profesionalnu karijeru provodi posvećen tome da epidemija ne bude i to je naša glavna uloga. Epidemiologija je, prije svega, preventivna grana medicine kojoj je glavni cilj da, proučavajući rasprostranjenost i širenje bolesti u populaciji, kako kroz istoriju, tako i trenutno, identifikuje izvor zaraze, a onda da dođe do zaključaka i praksi koji će onemogućiti prvo širenje, pa onda i pojavu zaraznih bolesti. Dakle, epidemiolozi aktivno rade na tome da bude što manje posla kako za njih, tako i za druge kolege, štiteći i populaciju i zdravstveni sistem”.

Vatrogasac, reli vozač, pa ljekar

Begić nije oduvijek sanjao da bude ljekar. Makar se to nije desilo ranom u djetinjstvu.

“Sjećam se da sam želio da postanem vatrogasac, pa policajac, a onda i reli vozač... tako da moja današnja profesija, makar do skoro, nije ni izbliza bila tako uzbudljiva kao one o kojima sam maštao. Na svu sreću, ispostavilo se da je ipak podjednako zanimljiva i korisna”.

Epidemiologija je jedna od skoro 50 specijalizacija koje su nakon završenog medicinskog fakulteta i sticanja određenog iskustva dostupne mladim ljekarima, a prema riječima Begića, često i nije posebno interesantna.

“Većina mladih kolega sanja da po cijeli dan spasava živote i dane provodi u operacionim salama, na terenu pružajući hitnu pomoć, u laboratorijama i ordinacijama, upravljajući najmodernijom dijagnostičkom opremom ili istražujući nepoznanice ljudskoga organizma i mehanizme nastanka bolesti. Zaista, još nisam upoznao kolege koji su medicinski fakultet upisali da bi kasnije postali epidemiolozi, ali isto tako ne znam niti jednog epidemiologa koji ne voli svoju profesiju ili koji se pokajao izborom specijalizacije”.

Dodaje i da studenti pravi značaj i širinu koju epidemiologija kao specijalizacija pruža, počinju da shvataju negdje na polovini fakulteta.

“Kada počinje dublje otkrivanje ljepote javnoga zdravlja - rada s cijelom populacijom prije nego sa pojedinačnim pacijentima, ali i spoznavanje naučnih principa i naučnog metoda koji su u modernoj medicini plod epidemiologije. I upravo mislim da je ta širina bila glavni razlog zbog kojeg sam odlučio baviti se epidemiologijom - neophodnost poznavanja i matematike i statistike, psihologije, komunikologije i stranih jezika, sociologije i demografije, kulturologije, menadžmenta... svega onoga što niti nudi, niti pruža bilo koja druga specijalizacija u medicini”.

Mnogi, posebno laici, dodaje on, epidemiologiju smatraju granom medicine koja se bavi isključivo epidemijama.

“Što bi rekle neke starije kolege, misliti da se epidemiologija bavi samo epidemijom je isto kao vjerovati da se astronomija bavi samo Mjesecom, mikrobiologija bakterijama ili fizika kretanjem”.

Poseban značaj i uloga epidemiologa je, pojašnjava on, da epidemiologija leži u osnovi svakog biomedicinskog istraživanja, a da su epidemiolozi oni koji dizajniraju istraživanja, brinu o njihovoj validnosti, reprezentativnosti uzorka, nerijetko i o etičnosti svih procedura.

“Epidemiologija je majka koncepta ‘medicine zasnovane na dokazima’ i zaslužna je za većinu modernih procedura i protokola koji se bave kako liječenjem, tako i dijagnostikom bolesti. Nažalost, mnogi to ili ne znaju ili zaboravljaju”.

Za vakcine postoji samo “da”

“Vjerujem u nauku i vjerujem u ono što pročitam u kredibilnim naučnim izvorima. Vjerujem Univerzitetu u Oksfordu i to sve dok me dokazi ne uvjere u suprotno. I zato sam odlučio: ne dajem značajnu prednost ni jednoj, jer su ovim okolnostima sve vakcine podjednako bitne, ali danas sam se vakcinisao ChAdOx1-S vakcinom”, objavio je Begić 1. aprila u autorskom tekstu “Zašto je nauka bitna”.

Toga dana, primio je prvu dozu Astra Zeneka vakcine.

Na pitanje koje bi vakcine trebalo svako da primi i koje bi preporučio i članovima porodice, kaže da kod epidemiologa, na to pitanje, ne postoji nedoumica tipa “da ili ne”, već “da ili da”.

Dodaje, međutim, i da ne mogu svi da prime vakcinu, kao i da sve vakcine nisu za svakoga.

“Ne postoji vakcina koja nije učinkovita i korisna, kako za pojedinca, tako i za društvo. Međutim, nažalost, nisu sve osobe kandidati da budu vakcinisani, niti su sve vakcine u svim okolnostima podjednako bitne i značajne. To u prvom redu zavisi od rizika i posljedica obolijevanja od neke zarazne bolesti na određenom području, tako da se odluka koju vakcinu preporučiti i kome, mora zasnivati na dobroj i temeljnoj analizi rizika koji određeni izazivači zaraznih bolesti predstavljaju u datim okolnostima, ali i analizi odnosa koristi vakcinacije i drugih mogućih rizika, uključujući kako neželjene događaje nakon vakcinacije, tako i sve ostale”.

Kao primjer kada neka imunizacija nema smisla, navodi vakcinaciju protiv žute groznice u Crnoj Gori. Ona, kaže on, ne bi bila opravdana i ne bi imala smisla, jer se radi o bolesti koja je svojstvena uglavnom za područja Afrike i Južne Amerike.

“Međutim, kada neko od naših državljana planira putovanje u oblasti u kojima postoji dokazana cirkulacija virusa žute groznice, naravno da će mu vakcinacija biti preporučena. Za početak i u kontekstu Crne Gore, sasvim je dovoljno da budemo adekvatno zaštićeni vakcinama koje su nam redovno dostupne, a prije svega vakcinama iz dječijeg programa imunizacija, te da se fokusiramo na zaštitu najvulnerabilnijih - a to su naša djeca”.

Ne smije se, dodaje on, zaboraviti i da postoje rizici od zaraznih bolesti koji su globalni, a koji su u svjetlu trenutnih dešavanja sa kovidom-19 pomalo i zaboravljeni.

“Ovo u suštini znači da nema države na svijetu koja ne sprovodi programe imunizacija protiv istih zaraznih bolesti - u prvom redu protiv dječije paralize, difterije, pertusisa, tetanusa, morbila, zaušaka, rubele, hepatitisa B... Posebno treba naglasiti programe imunizacija protiv dječije paralize i morbila - dvije bolesti koje imaju ogroman epidemijski potencijal u nevakcinisanim populacijama djece, s dalekosežnim i ozbiljnim posljedicama. Samo morbili imaju smrtnost inficiranih koja se kreće od 0,2 do preko 10 odsto, što bi u epidemijskom obolijevanju značilo desetine i stotine izgubljenih dječjih života koji su se mogli spasiti i prevenirati”.

Dodaje i da se programi imunizacija razlikuju od države do države i da su, prije svega, odraz finansijske moći države.

“Mnoga društva ne mogu da priušte pristup bitnim vakcinama, zatim percepcije rizika od određenih zaraznih bolesti i na kraju prioriteta, pošto mnoge države u razvoju imaju druge goruće javnozdravstvene probleme koji prije zahtijevaju ulaganja nego uvođenje i obezbjeđivanje novih vakcina. Bez ikakve sumnje, imunizacije je jedna od najisplativijih intervencija u javnom zdravstvu do danas koja, prema procjenama Unicefa, spaštava od dva do tri miliona života svake godine”.

Zaključno sa 7. julom, u Crnoj Gori prvu dozu vakcine protiv kovida-19 primilo je 156.459, dok je i drugu dozu primilo 142.913 osoba.

Kovid-19 priča nije završena

Masovna imunizacija protiv koronavirusa počela je 4. maja. Tada je, do sredine istog mjeseca, zabilježen i najveći skok broja zainteresovanih za vakcinaciju. U to vrijeme, recimo, i tokom prvog i tokom drugog dana masovne imunizacije, dato je po više od 10 hiljada doza.

Od sredine maja, međutim, broj vakcinisanih na dnevnom nivou bitno ne raste, već je konstantan, a dnevno prvu dozu vakcine primi oko 1.000 građana.

Prema riječima Begića, kovid-19 priča nije završena i značaj vakcine i vakcinacije sada su još naglašeniji.

“Postizanje što većeg broja vakcinisanih u narednom periodu, a naročito sada kad mnogi misle da je kovid-19 završena priča, imperativ je cijelog društva. Novi sojevi, sve veći pandemijski zamor, sve slabije pridržavanje preporuka i opštih preventivnih mjera, želja da se što prije vratimo načinu života prije pandemije, makar i prividno, doveli su do toga da je značaj vakcina i vakcinacije sada još naglašeniji. Na ovom nivou pridržavanja opštih mjera i vakcinacija su skoro pa jedini izlaz iz krize izazvane epidemijom kovida-19. To se ne smije zaboraviti”.

Dodaje i da nema razloga da neko ne bude vakcinisan.

“Kada se radi o vakcinaciji posebnih grupa stanovništva, većina država u svijetu gotovo bez izuzetka je fokusirana i dalje na vakcinaciju odraslih, među kojima je izuzetno mali broj lica koja iz nekih medicinskih razloga nisu kandidati da budu vakcinisani. Uglavnom se radi o rijetkim bolestima, medicinskim stanjima ili alergijama na komponente vakcina. Samim tim, gotovo da ne postoji medicinski ili bilo koji drugi razlog da se neko ne vakciniše. S druge strane, postoji mnoštvo razloga, uključujući i moralne i etičke, da gotovo cjelokupna populacija odraslih primi vakcinu i tako, stvaranjem kolektivnog imuniteta, zaštiti, ne samo sebe već i one koji trenutno nisu kandidati za vakcinaciju, a posebno djecu”.

Mislite makar o djeci

SARS-CoV-2 ne zaobilazi djecu, već je njegov efekat kod djece samo odložen, pa i manje prepoznatljiv, ali je jednako rizičan po zdravlje ili čak i život najmlađih, kaže Begić.

“U nedavnom autorskom tekstu za portal ‘Nauka u Srbiji’, dr Nataša Stajić, pedijatrica u Institutu za zdravstvenu zaštitu majke i deteta Srbije ‘Dr Vukan Čupić’ i asistentkinja na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, osvrnula se na sve učestalije slučajeve relativno novog sistemskog oboljenja povezanog s infekcijom SARS-CoV-2. Oboljenje je označeno različitim imenima: multisistemski inflamatorni odgovor kod djece (MIS-C), multiinflamatorni sindrom, pedijatrijski hiperinflamatorni sindrom ili pedijatrijski hiperinflamatorni šok. Iako se precizan mehanizam nastanka ne zna, u suštini se radi o abnormalnom imunskom odgovoru koji rezultira zapaljenjem različitih organa i organskih sistema, a koje se četiri do šest nedjelja nakon zaraze koronavirusom javlja kod oko jedan odsto inficirane djece. Uglavnom se radi o prethodno potpuno zdravoj, rjeđe gojaznoj djeci ili kod djece koja boluju od astme. Bolest se kod nekih malih beogradskih pacijenata ispoljila i infarktom bubrega, te zapaljenjem krvnih sudova mozga”, kaže Begić i dodaje da se koronavirusne infekcije mogu u potpunosti spriječiti ukoliko se na vakcinaciju podstaknu svi kojima je vakcinacija dostupna - svi stariji od 16 godina.

“Dakle, ukoliko je nekome potreban još jedan jak razlog za vakcinaciju, neka to bude vakcinacija u ime djece koja još ne mogu da budu vakcinisana, kako bismo konačno stigli do kolektivnog imuniteta i tako ih zaštitili”.

Iz Ministarstva zdravlja nedavno su uputili apel zaposlenima u privredi, posebno onima u ugostiteljstvu i turizmu, da se vakcinišu.

Ministarstvo ekonomskog razvoja obezbijedilo je vaučare u vrijednosti od 50 eura za penzionere koji u julu prime prvu dozu vakcine. Zaposlenima u državnim institucijama koji prime vakcinu omogućen je jedan slobodan dan nakon vakcinacije.

Detaljne informacije o vakcinaciji objavljene su na vebsajtu covidodgovor.me.

Milioni djece bez pristupa i rutinskim vakcinama

Iako imunizacija, prema procjenama Unicefa, spašava od dva do tri miliona života svake godine, i prije pandemije koronavirusa, procjene su da više od 13 miliona djece u svijetu nije imalo priliku da primi nijednu od posebno bitnih “rutinskih” vakcina.

Prema riječima Begića, najmanje 20 miliona djece mlađe od jedne godine nije dobilo sve preporučene vakcine protiv morbila, dječije paralize i drugih bolesti koje se mogu spriječiti vakcinacijom. Situacija je danas još gora jer je, kaže on, epidemija kovida-19 ostavila mnoštvo najmarginalizovanije djece u svijetu bez pristupa imunizaciji.

“Isto tako, značajan je uticaj epidemije kovida-19 i na imunizaciju djece u zemljama sa srednjim, pa i visokim dohotkom, uključujući i Crnu Goru, pošto su strah od inficiranja i ograničenje kretanja predstavljali značajne barijere za roditelje da vakcinišu svoju djecu. Ako odgovor na zaštitu i unaprjeđenje sistema imunizacija tokom epidemije kovida-19 nije dovoljno odvažan i snažan, ako ne uradimo sve da propuštene doze vakcina naše djece što prije ne nadoknadimo, stvorićemo uslove za uspostavljanje trajnog negativnog uticaja na rutinsku pokrivenost imunizacijama”.

Prema njegovim riječima, trenutni uticaj epidemija kovida-19 na zdravstvene sisteme, ne samo u Crnoj Gori, već globalno, može da u narednim godinama stvori put ka katastrofalnim epidemijama zaboravljenih zaraznih bolesti.

“Cijena koju bi za to morali platiti može, nažalost, biti previsoka, a šteta nenadoknadiva, osim ako na vrijeme ne zaštitimo svu našu djecu”.

( Damira Kalač )