Karnevalski antifašizam

Ovogodišnja svečanost povodom Dana državnosti neće ostati upamćena ni po čemu što je tom prilikom sa govornice poručeno - decenijama već, svi trinaestojulski govori su identični. Događaj je, međutim, obilježio nastup pop hora “D-moll”, čiji su članovi, u bijelim košuljama i crvenim maramama, s pozornice CNP-a prizivali duh Josipa Broza izvedbom probranog partizanskog repertoara.

Grupa odraslih ljudi koja neironično izigrava Titove pionire - postoji li veći krindž? Taj prizor kostimiranih štafetlija, od kojih bar polovina ima djecu stasalu za kakav slet, savršeno ilustruje jedan širi fenomen kome bi se, na godišnjicu Trinaestojulskog ustanka, valjalo posvetiti. Radi se o dugotrajnoj tendenciji idejnog pražnjenja jednog sveprisutnog političkog pojma - antifašizam - i njegovog postepenog izmještanja u domen performansa, čime se njegovo značenje svodi na paradni patos, na soc-realističku ikonografiju i kič koji se vremenom pretvorio u sopstvenu parodiju, ukratko, na nešto što bi se moglo nazvati karnevalski antifašizam.

Ništa novo, kazaćete, ideologija se svuda komodifikuje, eto ih na svakom ćošku čegevara majice, trampovski kačketi, pacifistički stikeri za laptop i šolje s Marksovim likom. Ipak, postoji bitna razlika i ona se tiče odnosa - dok tipičan postmoderni ideološki konzument datoj ideologiji pristupa uz ciničan smiješak i s neizostavnom dozom ironijske ograde, ovdašnji karnevalski antifašisti su mrtvi ozbiljni. Oni, naime, zaista vjeruju da je kompilacija klišea koji se evocira na ceremonijalnim priredbama par puta godišnje upravo ta “antifašistička tekovina” o kojoj svi pričaju, te da hor koji pjeva u pionirskom autfitu nije grupa zbunjenih pojedinaca koja se blamira pred kamerama već kolektiv na braniku antifašističke borbe. I što je banalniji taj karnevalski izraz, to se ozbiljnije pristupa njegovoj ceremonijalnoj izvedbi. Nije to naivna stvar, tim prije zato što se radi o doživljaju koji je u crnogorskom društvu dominantan. Stoga je neophodno zapitati se - kako smo došli do toga da nam prva asocijacija na antifašizam bude karnevalski antifašizam?

U prilog traženju odgovora na ovo pitanje, ukazaću na sasvim zanemarenu pojmovnu razliku između (a) antifašizma u kontekstu Drugog svjetskog rata, koji označava borbu protiv vojski Sila osovine u periodu 1941-1945, i (b) antifašizma kao sistema vrijednosti koji se zasniva na protivljenju fašističkoj ideologiji i korpusu fašističkih uvjerenja. Ova dva značenja, ‘ratno’ i vrijednosno, ne podrazumijevaju nužno jedno drugo. Na primjer, Trinaestojulski ustanak bio je antifašistički prvenstveno u tom prvom smislu, tj. zato što su okupatori protiv kojih su se ustanici borili bile vojne snage fašističke Italije - osnovni motiv za pobunu bila je okupacija, a ne ideologija okupatora i politički program Musolinijevog režima (o kome, da se pretpostaviti, velika većina ustanika nije znala ništa).

Međutim, pošto su ratni i vrijednosni antifašizam dva različita značenja istog koncepta, a ne dva zasebna koncepta, oni se ne mogu sagledavati u potpunoj izolaciji jedan od drugog. Ako, iz današnje vizure, antifašističku borbu naših predaka oslobodimo svake veze sa antifašizmom kao vrijednosnom odrednicom, onda je činjenica da su se tokom Drugog svjetskog rata ti naši preci borili protiv fašista (a ne, recimo, protiv budista) trivijalan istorijski fakat, bez ikakvog normativnog značaja za život naše zajednice u XXI vijeku. U tom slučaju, jedino što naša “antifašistička baština” može da nam poruči jeste naracija o tome šta su tokom rata radili partizani i četnici, ko je s kim paktirao i kad je bila koja ofanziva.

Šta onda znači taj vrijednosni antifašizam? Imajući u vidu teorijske kontroverze koje se tiču definicije fašizma, nabrojaću tek četiri najčešće prepoznate komponente fašističke ideologije: (1) paligenetski ultranacionalizam, tj. ekstremni vid nacionalizma koji baštini mit o ponovnom rođenju nacije nakon perioda posrnuća; (2) kult Države i korporativistička vizija njenog uređenja; (3) autoritarizam, agresivni antipluralizam i totalitarističke pretenzije; (4) kult Vođe i Partije, fetišizacija mladosti i vitalnosti, kultura militarizma.

Lista je, razumije se, nepotpuna, ali dovoljna da bi se stekla predstava o tome šta bi sve mogla da znači antifašistička orijentacija. Zaštita slobode, prava i dostojanstva pojedinca od represije državnog aparata; borba protiv diskriminacije onih koje režim želi da izopšti i eliminiše kao ideološki nepodobne; otpor tendencijama sakralizacije Nacije, Države i Vođe, pobuna protiv režimske cenzure javne sfere… To je antifašizam, skup premisa na kojima počiva poslijeratni liberal-demokratski poredak. Izvan tih premisa, ‘antifašizam’ iz Drugog svjetskog rata gubi svaki smisao.

Baš to je uradio titoizam - režim koji je svoj legitimitet temeljio na ratnom antifašizmu narodnooslobodilačke borbe bio je, u ideološkom smislu, tek djelimično antifašistički. Diktatura, Titov kult i svemoć Partije, teror Službe, Goli Otoci, represija disidenata, režimska propaganda i masovna indoktrinacija djece - po mnogo čemu, država kojom su upravljali Titovi komunisti podsjećala je na državu protiv koje su se borili u Drugom svjetskom ratu. U osvrtima ove vrste važno je izbjeći demonizaciju SFRJ kao nekakvog totalitarnog rajha ili “tamnice naroda”, jer ona to ni u kom slučaju nije bila. Međutim, podjednako je važno prepoznati tenziju između ratnog i vrijednosnog antifašizma Druge Jugoslavije, zato što je ta tenzija jedna od ključnih tekovina koje je Đukanovićev režim naslijedio iz perioda titoizma i prilagodio okolnostima posthladnoratovskog doba.

Sakralizacija Države (“Crna Gora jedina svetinja!”), korporativizam (država kao prćija ‘Prve familije’) i, povrh svega, nacionalizam sa očiglednim paligenetskim elementom (i.e. narativ o naciji koja umire 1918. i vaskrsava 2006) neka su od nasljeđa đukanovićevske Crne Gore (2006-2020) kojima je Đukanovićev režim dodatno ispraznio i obesmislio naslijeđeni antifašistički diskurs. Kad god je taj režim imao priliku da stane u odbranu neke od gorenavedenih antifašističkih vrijednosti, imao je preča posla. I što se dublje i otvorenije srljao u fašisoidni ekstrem, to se glasnije zauzimao za odbranu našeg antifašističkog puta. Na kraju, od antifašističke baštine nije ostalo ništa - ona je postala diktatorski dekor i paradna farsa.

Eto tako je došlo do trijumfa karnevalskog antifašizma. Srećan vam Dan državnosti.

Autor je politički teoretičar i doktorand političkih nauka na Univerzitetu Ludvig-Maksimilijan u Minhenu

( Feđa Pavlović )