O ljudima u paklu i paklu u ljudima

Poznati dramski pisac Đorđe Lebović je od 2000. pa do smrti, četiri godine kasnije, pisao svoj jedini, autobiografski roman „Semper idem“ koji je ostao nedovršen. Lebovićevo testamentarno djelo, roman-hronika o djetinjstvu u Kraljevini Jugoslaviji uoči Drugog svjetskog rata, zbog osobenog piščevog stila i originalnog postupka, i zbog teme i njene književne transpozicije, prepoznato je kao kanonsko djelo savremene srpske književnosti. Knjiga „Semper idem“ nedavno je doživjela ponovno izdanje kod Lagune.

Knjiga je ispričana iz perspektive dječaka koji posmatra približavanje „velikog sunovrata“ - širenja nacizma u svojoj okolini kao i u Evropi. Lebović je imao u vidu paralelu između ondašnjeg ludila i rata koji je u Jugoslaviji buknuo 90-ih godina prošlog vijeka. U Drugom svjetskom ratu on je izgubio četrdeset članova svoje porodice a sam, kao četrnaestogodišnjak, prošao pakao Aušvica. „Knjige ne bi bilo da se opet nijesam našao u vrtlogu velikog Zla koje sam dobro upoznao pedeset godina ranije“, priznaće pisac u jednom razgovoru pred kraj života. Sam naslov knjige „Semper idem“ je ustvari latinska izreka koja znači - „uvijek isto“ i to je natpis koji se nalazi na portalu evangelističke crkve u Somboru. Kroz knjigu se često provlači razmišljanje na temu ponavljanja zla koje je „uvijek isto“.

Lebovićeva knjiga je opširna priča o djetinjstvu i životu jedne mlade osobe ispričana sa tugom i sjetom. Pišući o djetinjstvu, pisac nam predstavlja porodičnu sagu smještenu u ratom zahvaćenoj multietničkoj Vojvodini. Lebović majstorski opisuje odrastanje u jednom strašnom dobu. Kroz pronicljiva i duhovita opažanja glavnog junaka dječaka spoznajemo začetak i kulminaciju neizbježnog zla. Knjiga obiluje sjajnim citatima koji osvjetljavaju svijet glavnog junaka a isto tako djeluju kao univerzalne istine. Tako pisac, na jednom mjestu veli: „Nijedna božja zapovijest nije dvosmislena. Nema srednjeg puta između istine i laži, ubijanja i neubijanja. Nema djelimične krivice jer nema ni djelimičnog zločina. Ili je nešto zločin, ili nije zločin, ili je čovječno, ili nečovječno. Nema sredine ni za koga...”

Pišući roman „Semper idem“ Lebović se oslanjao ne samo na sjećanje već, neizbježno, i na svoje cjelokupno iskustvo. „Semper idem“ je po riječima autora roman, ali isto tako može biti i hronika jednog djetinjstva. A djetinjstvo je posvećenje u tajne života. O svojoj knjizi Lebović je rekao i ovo: „Knjige ne bi bilo da se opet nijesam našao u vrtlogu velikog Zla koje sam dobro upoznao pedeset godina ranije. Kad se u vazduhu osjeća rat, ponašanje ljudi je uvijek isto, loše, tada ljudi pokazuju svoja prava lica. U mojoj knjizi, priču o događajima pred Drugi veliki rat priča dječak, a u epilogu dječak je pisac na silaznoj liniji života, i on će pokušati da napravi paralelu između ludila pređašnjeg i ovog našeg rata.“

Đorđe Lebović (Sombor, 1928 - Beograd, 2004), pisac i dramatičar, djetinjstvo je proveo u čestim selidbama i prilagođavanju na novu okolinu, najviše u Somboru i Zagrebu, usljed razvoda roditelja i složene porodične situacije. Njegov osjetljiv dječački karakter oblikovalo je apokaliptično vrijeme „Velikog Sunovrata“, kako ga sam naziva, zlo vrijeme koje se približavalo tokom njegovog odrastanja u krilu jevrejske porodice. Osnovnu školu je pohađao u Somboru i Zagrebu, a sa petnaest godina sa članovima svoje porodice transportovan je u koncentracioni logor Aušvic. U logorima Aušvic, Saksenhauzen i Mathauzen proveo je skoro dvije godine, do završetka Drugog svjetskog rata, i preživio zahvaljujući, između ostalog, poznavanju njemačkog i mađarskog jezika. Kao pripadnik radne grupe staklorezaca učestvovao je u nacističkom demontiranju Krematorijuma II u Aušvicu, kada su nacisti ubrzano uništavali tragove svog zločina. Po povratku iz logora, Lebović je saznao da je izgubio cijelu porodicu i ostao bez 40 članova šire i uže familije.

Završio je gimnaziju u Somboru u skraćenom roku 1947, a potom upisao filozofiju u Beogradu i diplomirao 1951. Za vrijeme studija radio je kao fizički radnik, nastavnik matematike, prevodilac i humorista, zarađujući za život kao reporter u Radio Beogradu i kolumnista u humorističkom listu „Jež“. Po završetku studija radi kao novinar u Radio Novom Sadu i kustos Muzeja pozorišne umjetnosti u Beogradu, a od 1955. godine kao upravnik Ljetnje pozornice u Topčideru. Od 1960. godine upravnik je Izložbenog paviljona u Beogradu, a od 1979. direktor Drame u Beogradskom dramskom pozorištu. Godine 1981. odlazi u invalidsku penziju. Bio je član Evropskog komiteta „Aušvic“, nosilac ordena poljske vlade za doprinos idejama mira.

Đorđe Lebović se javlja u književnosti pričom „O ljudima u paklu i paklu u ljudima“ 1955. godine i novelom „Živjeti je ponekad visoko“, objavljenom u prestižnom časopisu „Delo“ 1956. Slijedi drama „Nebeski odred“, koju je napisao u saradnji sa piscem Aleksandrom Obrenovićem, po mnogima začetak moderne srpske dramaturgije. Drama je prevedena i izvođena na desetak svjetskih jezika, a 1957. godine nagrađena Sterijinom nagradom u Novom Sadu. Za dramu “Haleluja” ponovo osvaja Sterijinu nagradu 1965. godine. Vanrednu Sterijinu nagradu dobiće 1968. za dramu „Viktorija“. Tokom umjetničkog djelovanja napisao je mnogo radio drama, TV-drama, serija i scenarija za dugometražne igrane filmove. Najviše uspjeha među njima imale su drame „Svjetlosti i sjenke“, „Traganje po pepelu“, „Vojnik i lutka“, „Cirkus“, „Srebrno uže“, „Pali anđeo“, „Dolnja zemlja“, „Ravangrad 1900“, „Sentandrejska rapsodija“, „Ponor“... Drame su mu štampane i izvođene u Poljskoj, Mađarskoj, Češkoj, Slovačkoj, Rusiji, Bugarskoj, Rumuniji, Italiji, Austriji, Holandiji, Belgiji, Danskoj, Norveškoj, Engleskoj, SAD i Izraelu. Od filmova za koje je Đorđe Lebović napisao scenarija najviše uspjeha imali su „Most“, „Djevojka s Kosmaja“, „Valter brani Sarajevo“ i „Konvoj za El Šat“.

U rukopisu i rasuti po časopisima ostali su njegovi eseji i desetak novela (Zli umiru vertikalno, Kako je Greko zaradio hleb, Deset vodoravnih crta, Anđeli neće sići sa nebesa, Ako lažem, obesite me, moliću lepo, Sahrana obično počinje popodne, Važan esek i dr.). Po izbijanju ratova na tlu bivše Jugoslavije, „sa istim predznakom - tla i krvi“, odlučio je da napusti Beograd i sa porodicom se preselio u Izrael 1992. godine. U Srbiju se vratio 2000. i do smrti četiri godine kasnije pisao svoj jedini, autobiografski roman „Semper idem“.

( Vujica Ognjenović )