INTERVJU Volfgang Šmale, profesor istorije u Beču: Ne želim učestvovati u širenju stereotipa

Volfgang Šmale profesor je savremene istorije na Univerzitetu u Beču, član Evropske akademije nauka i umjetnosti kao i Akademije Evrope.

Šmale je član Naučnog savjeta Kuće evropske istorije u Briselu, bavi se istraživanjem ljudskih prava i studijama kulture. Na srpskom jeziku, kod “Klija”, objavljene su i njegove knjige: “Istorija evropske ideje” i “Istorija muškosti u Evropi 1450–2000”, a nedavno i “Šta će biti sa Evropskom unijom? Istorija i budućnost”, u prevodu sa njemačkog Maje Matić.

Knjiga “Šta će biti sa Evropskom unijom? Istorija i budućnost” bavi se važnim pitanjem: Da li Evropska unija još uvijek može pronaći svoj put u budućnost? U žiži interesovanja ne samo evropske nego i svjetske javnosti je pitanje šta će se dogoditi sa Evropom, odnosno Evropskom unijom.

Za Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru to je posebno važno pitanje, jer se ove države spremaju da uđu u članstvo Evropske Unije.

Suočeni sa Bregzitom i finansijskom krizom, populizmom i strahom od rastuće desnice, čini se da postoji samo izbor između sukoba i stagnacije.

Ova knjiga je ohrabrujuća i na stručan način pruža odgovore koji su veoma korisni posebno mladim ljudima, studentima i stručnjacima iz oblasti političkih studija, istorije i prava, sociologije i drugih društvenih nauka, kao i nevladinim organizacijama i medijskim poslenicima.

Očima istoričara i stavom ubjeđenog Evropljana, Volfgang Šmale istražuje korjene pomenutih fenomena i razmišlja o odnosu između nacije i Evrope.

Iznad svega, pokazuje kako Evropska unija još uvijek može pronaći svoj put u budućnost.

Koje odgovore nudi vaša knjiga “Šta će se biti sa Evropskom unijom: Istorija i budućnost”?

- Najvažniji odgovor je da Evropska unija mora ozbiljno da shvati i sprovodi ciljeve i vrijednosti posebno navedene u članu 2. ugovora o Evropskoj uniji. To su: ljudsko dostojanstvo, sloboda, demokratija, vladavina prava, jednakost, ljudska prava, posebno uključujući manjinska prava, pluralizam, nediskriminacija, tolerancija, pravda, solidarnost i ravnopravnost polova. Član 2. zasnovan je na vrlo specifičnom modelu društva koji se rukovodi tim vrijednostima. Sve se više država udaljava od toga, zanemarujući ove vrijednosti i krećući se u antidemokratskom smjeru. EU je unija vrijednosti, pa je njena budućnost sigurna samo ako sve države članice u potpunosti poštuju vrijednosti ove unije.

Drugi odgovor je da EU mora razmišljati o svojim budućim ciljevima u skladu s vrijednostima navedenim u članu 2. Šta nam je posebno potrebno u budućnosti? Treba li više vojske? Treba li još više postati tvrđava jer se ne može uticati na negativna politička zbivanja u svom susjedstvu (Bliski Istok, Sjeverna Afrika itd.) zbog njihove slabosti? Nema sumnje da EU mora da učini više nego što je do sada učinila da zaštiti svoje stanovništvo, ali takođe mora ostati otvorena. Umjesto nacionalizma, potrebna joj je veća saradnja.

Treći odgovor je da EU mora da više nadgleda kako funkcioniše. Postoji svakodnevna EU koja funkcioniše prilično dobro, ali njena sredstva za efikasno sankcionisanje članica koje krše Ugovor o EU - a to su trenutno Poljska i Mađarska posebno - glomazna su i mala. Uniji vrijednosti kao što je EU potrebno je uzajamno povjerenje između njenih članica, a to povjerenje se ne smije stalno narušavati. Drugim riječima, u budućnosti će se vjerovatno postavljati pitanje mogu li se i članovi ponovo isključiti ako trajno i masovno krše Ugovor. Prije nego što Unija primi nove članice, ona ne može izbjeći izmjenu Ugovora.

Lično sam vrlo za prihvatanje zemalja Zapadnog Balkana koje još nijesu članice, ali u tim zemljama moraju biti iskrene rasprave o tome da se članstvo u EU ne odnosi prvenstveno na novac, već na vrijednosti prema kojima političari, ali i društvo, stanovništvo, moraju da se posvete.

Koje ideje Evropske unije su do sada realizovane, a koje treba da se ostvare?

- Ekonomska saradnja, koja je bila na početku evropskih integracija, funkcioniše vrlo dobro i doprinosi prosperitetu u cijeloj EU. Unutrašnje tržište i njegove slobode neprocjenjive su vrijednosti. Ljudi su stekli slobodu kroz EU, mogu se kretati po EU ili Evropskom ekonomskom prostoru bez straha. Koliko to vrijedi vidi se iz načina na koji se ljudi progone, hapse, muče i ubijaju u Bjelorusiji, Ruskoj Federaciji, Turskoj i mnogim drugim zemljama.

Države članice EU zajedno čuvaju mir. S obzirom na evropsku ratom razorenu istoriju, ovo je veliko postignuće.

Mnogo je detalja koji pojednostavljuju život ljudima. To se često zaboravlja - postoji dnevna rutina EU koja dobro funkcioniše i od koje svi imaju koristi svaki dan.

Evropske integracije imaju sedam decenija dugu istoriju. Koliko su se promijenile ideje o Uniji, s obzirom na to da Evropa nije ista, ako samo uzmemo u obzir globalizaciju?

- Mislim da je problem malo u tome što se stavovi o Uniji ne mijenjaju dovoljno. Globalizacija je već igrala svoju ulogu 1950. godine, ali tada se nije govorilo o klimatskim promjenama i njihovim strašnim posljedicama. Oko 1950. globalizacija je bila uglavnom ekonomska, tehnička i ticala se pitanja međunarodnih odnosa. Danas globalizacija znači mnogo više, uključujući globalne prijetnje od terora, od organiziranog kriminala, od sajber napada, od sve više i više diktatura koje se pokušavaju prodati kao modeli države i preziru demokratske zemlje kao slabiće i neuspješne. Suočena s ovom prijetećom situacijom, Evropska unija se mora dalje razvijati i postati federalna država (“Demokratske Sjedinjene Evropske države”).

Koliko je migrantska kriza uticala na trenutnu sliku Evropske unije?

- Ne vide sve zemlje članice izbjeglice i migrante kao izraz krize. Stranke krajnje desnice to prikazuju tako jer odbacuju humanitarnost koja je Evropa. Većina ljudi u Evropi ima humanitarni način razmišljanja i dobrotvorni su. Oni znaju za veliku potrebu i često smrtni strah od izbjeglica. Mora se vidjeti kriza u kojoj se neke zemlje članice ponašaju nesolidarno i daju premalo podrške mediteranskim zemljama poput Grčke, Italije, Malte i Španije.

Jesu li različiti evropski nacionalizmi faktor destabilizacije za Evropsku uniju?

- EU je osnovana kao zajednica nacionalnih država. To znači da u principu nacionalna država nije problem. Međutim, posljednjih se godina opet razvio agresivni nacionalizam, kakav poznajemo iz vremena imperijalizma i prve polovine 20. vijeka. Ovo je opasan razvoj događaja. Nijedna evropska država danas ne može dugoročno postojati samostalno bez zajednice EU. Čak su i velike evropske zemlje, poput Francuske, Njemačke, Poljske, Španije i Italije, samo patuljci koji svoju stabilnost duguju Uniji. Sadašnji agresivni nacionalisti ne uništavaju samo EU, već i svoju državu. Oni su grobari građanske nacionalne države.

Za Crnu Goru je pitanje Evropske unije važno, jer se Crna Gora priprema za članstvo. Kako vidite Crnu Goru u Evropskoj uniji?

- Crna Gora mora biti sto posto posvećena vrijednostima člana 2 Ugovora o EU, u suprotnom će se sukobi pojaviti vrlo brzo nakon pristupanja. Nadalje, ne smijemo biti naivni kada su u pitanju moći poput Kine. Ekonomska i spoljna politika Kine ne slijede vrijednosti EU. Članstvo u EU će biti uspješno samo ako se u Crnoj Gori prepozna i ostvari model društva na kojem se zasniva član 2. O tome se mora otvoreno razgovarati.

Kakav je trag pandemija ostavila na Evropsku uniju?

- Pandemija još nije gotova, prerano je za analize. Uz ovo upozorenje, može se reći da postoji volja za učenjem iz pogrešnih reakcija. Pandemija je dovela do toga da su po prvi put u EU zajednički nastali dugovi za finansiranje velikog programa u iznosu od 750 milijardi eura. Možda će biti moguće i da se ovaj novac zaista iskoristi za inovacije (digitalizacija, klimatski pakt itd.) i da na taj način doprinese budućnosti. Nažalost, mora se reći da je korupcija prilično rasprostranjena u EU i da novac često ne služi svrsi za koju je dostupan. Uopšteno, borba protiv pandemije dokazuje da se polja saradnje u EU moraju proširiti.

Vratimo se vašoj ranijoj knjizi “Istorija muškosti u Evropi”. Po vašem mišljenju, postoji li kriza muškosti u modernom svijetu?

- U svojoj knjizi kažem da ništa nije tako nestabilno kao muškost. Stalno se mijenja. Gledano u ovom svjetlu, nema smisla stalno govoriti o “krizi muškosti”, kako se to često radi. Društveni i individualni koncepti muškosti moraju se stalno prilagođavati stvarnim okolnostima. Takvi se procesi prilagođavanja naravno mogu nazvati “krizom”, ali čak i ako su krize “neugodne”, one imaju konstruktivnu funkciju, naime mogu da dovedu do prilagođavanja. U 21. vijeku mogućnosti da se na ovaj ili onaj način postane čovjek veće su i raznovrsnije nego ikad prije u istoriji, ali ne mogu se sve opcije uzeti svuda u svijetu.

Moramo pokušati identifikovati stvarne probleme: Mnoge grupe terorista žive po modelu diktatorske muškosti i pokušavaju je nametnuti na račun žena i djevojčica, ali i na račun dječaka, koji nemaju izbor na koji način žele da budu muškarci kad odrastu. Ovo nije kriza, već smrtonosno nasilje.

Šta vas je navelo da napišete ovu knjigu? Niko se prije vas nije bavio sličnom temom. Otvara li vaša knjiga neku novu perspektivu muškosti?

- Kao univerzitetski profesor, uvijek se moram baviti mnogim uglavnom mladim ljudima koji traže svoj identitet. Knjigom pokazujem da nema razloga podvrgnuti se jedinstvenom konceptu muškosti. Postoje izbori. Odabir nije uvijek lak. Čak i u nekim evropskim zemljama još uvijek postoji ili opet postoji homofobija. Često je potrebna hrabrost da se bude drugačiji čovjek od ostalih ljudi, a ne od glavnog toka. Ali, istorija pokazuje da ne postoji “prirodni” model bivanja muškarcem, već društvene konvencije koje nisu tako usko definisane kao što bi pristalice hegemonističke muškosti vjerovali u društvo. Kantova poznata izreka “Sapere aude!” važi i za muškost.

Koliko je muškost zapravo individualna?

- Koliko je individualna muškost zavisi od društvenog okruženja - i naravno od individue, koliko hrabrosti neko može skupiti da se razlikuje od drugih. Naravno, vlastita muškost ne zavisi samo od sopstvene volje. Porodica, prijatelji, društvo, profesija, klubovi, politika, nasilje u određenom društvu itd. Imaju uticaj na to.

Sveobuhvatni zahtjev nediskriminacije u EU dopušta individualne izbore, ali posebno desničarske konzervativne i desničarske ekstremističke političke snage, kao i vjerske fundamentalističke tendencije pokušavaju da izvrše prisilu i promovišu hegemonističku muškost, koja je uvijek agresivno nacionalistička.

Je li muškost danas oslobođena hrišćanskog koncepta?

- U hrišćanstvu postoje vrlo različiti modeli muških uloga. Posebno Novi zavjet nudi veliki izbor. Ovo treba odvojiti od hrišćanskih crkava kao institucija, koje su dijelom više dijelom manje slijedile model hegemonističke muškosti. Ako neko gleda na hrišćanstvo s obzirom na koncepte muškosti, ta osoba bi trebala pažljivo čitati Novi zavjet, ali ne da imitira instituciju.

Čast i muškost izgovarani su kao jedna riječ u 16. vijeku. Koliko je muškost evoluirala tokom vremena i koji joj se značaj pridaje?

- Muškost se stalno mijenja. Postoje društveni idealni tipovi, ali ih ne treba miješati s raznolikošću životne stvarnosti. Čak i u doba hegemonističke muškosti tokom imperijalizma, živjeli su najviši različiti oblici muškosti. Proučavanjem istorije pokušavamo pokazati tu raznolikost.

Kako gledate na trenutnu muškost u balkanskim zemljama? Koliko se razlikuje od one u Evropi?

- Prije svega, želio bih konstatovati da je i Balkan Evropa. Niti je to “druga Evropa”. “Druga Evropa” postoji svuda u Evropi. Tradicionalne porodične strukture zasnovane na fiksnim rodnim ulogama i dalje su prisutne u 21. vijeku u vrlo različitim dijelovima Evrope. Patrijarhalnost se može naći svuda, morate pažljivo pogledati. Ne želim učestvovati u širenju stereotipa.

( Vujica Ognjenović )