Veliko vrijeme čarobnjaka - temelj današnjeg svijeta

”Vrijeme čarobnjaka: velika decenija filozofije 1919-1929” je kapitalna knjiga njemačkog filozofa i pisca Volframa Ajlenbergera. Za kratko vrijeme je postala bestseler u Njemačkoj, a zatim prevedena na više od 20 svjetskih jezika. Kritičari Tajmsa uvrstili su ovaj naslov na listu najboljih knjiga iz 2020. Glavni junaci ove knjige, napisane poput zanimljivog romana ili biografije, su čuveni filozofi Vitgenštajn, Hajdeger, Kasirer i Benjamin čije su ideje presudno oblikovale filozofsku misao 20. vijeka. Ajlenbergerovo “Vrijeme čarobnjaka”, fascinantno putovanje kroz živote i misli nekih od najizazovnijih filozofa dvadesetog vijeka, nedavno je objavila zrenjaninska “Agora” u prevodu Saše Radojčića.

Za moto knjige “Vrijeme čarobnjaka” Volfram Ajlenberger je uzeo Geteove riječi: “Ono najbolje što imamo od istorije jeste entuzijazam koji ona izaziva”. Opisujući izuzetno “intelektualno sazvježđe”, ova knjiga oživljava period između 1919. i 1929. kao epohu neuporedive intelektualne kreativnosti u kojoj su se prvi put javile misli onih filozofa bez kojih bi današnja filozofska misao bila sasvim drugačija i to na način na koji četvoricu značajnih filozofa “spušta sa visina apstrakcije”. Miješajući biografiju sa intelektualnom istorijom, “Vrijeme čarobnjaka” otkriva katastrofu kao majku moderne filozofije. Teško je zamisliti temeljniji način razmišljanja o našem vremenu.

Kroz priču o austrijskom filozofu Ludvigu Vitgenštajnu (1889-1951) koji se bavio matematičkom filozofijom, filozofijom duha i jezika, Njemcu Martinu Hajdegeru (1889-1976) stvaraocu čije je djelo odlučujuće uticalo na formiranje mnogih filozofskih pravaca postmoderne, Ernstu Alfredu Kasireru (1874-1945) koji je proširio fenomenologiju znanja u opštiju filozofiju kulture, i Valteru B. Š. Benjaminu (1892-1940), čuvenom između ostalog po djelu “Umjetnost u doba tehničke reprodukcije” Volfram Ajlenberger ispisuje nesvakidašnju knjigu, preplićući biografije - odnosno epizode iz života velikih filozofa, u kojima udjela imaju i druge istorijske ličnosti - i njihove ideje, djela, intelektualna stanovišta, te istoriju metafizike u ključnoj deceniji dvadesetog vijeka.

”Vrijeme čarobnjaka” Volframa Ajlenbergera izvanredni je prikaz velike decenije filozofije (1919-1929), na razmeđi uživanja u životu i ekonomske krize, poratnog vremena i nadolazećeg nacionalsocijalizma. Uspon Martina Hajdegera nalikuje pojavi komete kao i njegova fatalna ljubav prema studentkinji Hani Arent. Prikazana su posrnuća i zanosi Valtera Benjamina, koji je zbog lude ljubavi prema letonskoj anarhistkinji na Kapriju i sam postao revolucionar. Genij i sin milijardera Ludvig Vitgenštajn pošto je potpuno osiromašio, radio je kao učitelj u seoskoj školi u donjoaustrijskoj provinciji dok ga u Kembridžu slave kao “boga filozofije”. I na kraju tu je i Ernst Kasirer, koji je još u godinama prije nego što je emigrirao iz Njemačke u građanskim četvrtima Hamburga osjetio nadolazeći antisemitizam na vlastitoj koži. U životnom putu i revolucionarnom mišljenju ove četvorice izuzetnih filozofa, smatra Volfram Ajlenberger, nalazimo i temelje iskona našeg današnjeg svijeta. Zahvaljujući autorovom velikom pripovijedalačkom umjeću, “Vrijeme čarobnjaka”, ta retrospektiva dvadesetih godina, podjednako inspiriše kao što i opominje. Ajlenberger pripovijeda stručno i podrobno, napeto i učeno o toj velikoj deceniji filozofije kada se odlučivalo o tome hoće li sudbina Evrope krenuti putem demokratije ili diktature, usljed čega i svjetska istorija takoreći zadržava dah.

Ova pitka i vrlo domišljata knjiga, puna priča i ideja, bavi se jedinstvenim i razdobljem kada su Hajdeger, Vitgenštajn, Benjamin i Kasirer postali filozofi od svjetske važnosti, intelektualni vrhunci jedne epohe. Premda među njima nije bilo previše međusobnih uticaja, imali su brojne dodirne tačke. Zajedno, kao što nam Ajlenberger upečatljivo pokazuje, tvore nevjerojatnu duhovnu konstelaciju i predstavljaju četiri životne koncepcije i četiri odgovora na pitanje: što je čovjek? Iz toga proizlazi zvjezdana karta filozofije u jednom velikom trenutku, na koji pada sjena prošle i buduće katastrofe.

Dodirna tačka među filozofima kako navodi Ajlenberger bila je rasprava u švajcarskom Davosu 1929. između Ernsta Kasirera i Martina Hajdegera, koja se, prema autorovim riječima, “danas smatra prijelomnim događajem u istoriji mišljenja”. Epohalna je bila i tema koju su odabrali organizatori simpozijuma u Davosu: Kantovo pitanje “Što je čovjek?”. Kasirer je zastupao uljudan, akademsko filozofski pristup, a Hajdeger je imao “divlji” nastup u kojem će “pokušati uništiti Ernsta”, kako je u svojim sjećanjima iz Davosa tek dvadesetak godina kasnije zabilježila Ernstova žena Toni Kasirer. Taj mitski Davos suprotstavlja Hajdegera, “tajnog kralja” filozofije njemačkoga govornog područja (kako ga je svojevremeno zvala Hana Arent), koji je dvije godine ranije objavio “Bitak i vrijeme” i Kasirera, koji je do tada objavio “Filozofiju simboličkih oblika” i dosegnuo vrhunac slave i stvaralaštva.

Ajlenbergerova knjiga u osam poglavlja daje odličan presjek filozofske misli i atmosfere u kojima su se ova četvorica mislilaca razvijala. U “Vremenu čarobnjaka” primjetni su i njihovi religijski i politički stavovi, kako prije tako i poslije 1929. Za Kasirera, koji se priklanja demokratiji i Vajmarskoj Republici, jezik, mit, religija, umjetnost i nauka različiti su oblici duhovnog stvaralaštva, Hajdeger u svom životu i djelovanju sve više izostavlja vjeru i okreće se nacizmu, Vitgenštajn koji je mrzio svaki oblik totalitarizma odlazi u svojevrsnu mistiku, a Benjamin, objavljuje “Porijeklo njemačke žalobne igre” i potucajući se Evropom, dvoumi se između jevrejske mistike i komunizma. Različiti su i njihovi životni putevi u kasnijem razdoblju. Vitgenštajn se, pošto je radio kao učitelj u seoskim školama u donjoaustrijskoj provinciji (1920 - 1926) i vrtlarski pomoćnik u samostanu u blizini Beča, odlučuje vratiti se filozofiji i ponovno se nastanjuje u Kembridžu 1929, gdje je doktorirao i predavao. Kasirer je iste godine postao rektor Univerziteta u Hamburgu da bi već 1933. napustio Njemačku zbog rastućega antisemitizma. Benjamin iz istih razloga, nakon nervnog sloma 1929, odlazi u Pariz, dok se Hajdeger priklonio Hitleru i kao član NSDAP-a 1933. godine postao rektor Univerziteta u Frajburgu.

Volfram Ajlenberger, rođen 1972, njemački je filozof i pisac koji je bio višegodišnji glavni urednik časopisa Philosophie Magazin. Njegova glavna strast primjena je filozofskih ideja u savremenom životu. Objavio je devet knjiga, a u svjetskim razmjerima najpopularnija je “Doba čarobnjaka” (Zeit der Zauberer) koja je 2018. dobila prestižni Bayerischer Buchpreis. Njegova knjiga “Finnen von Sinnen” (Raspamećeni Finci) više je mjeseci bila na listi bestselera časopisa Der Spiegel. Ajlenberger je kolumnista nedjeljnika Die Zeit, voditelj emisije Zvjezdani sati filozofije, član programskog odbora filozofske konferencije phil.cologne i voditelj programa izdavačke kuće Nicolai Publishing. Ima i licencu fudbalskog trenera. Živi u Berlinu.

( Vujica Ognjenović )