Mala Crna Gora na kraju svijeta
Crnogorci su još od sredine devetnaestog vijeka stizali u Latinsku Ameriku, putujući, kako su zborili, “u utrobama garavih vapora”, mjesec dana preko Atlantika. Iskrcavali su se, najčešće, u Montevideu
Ko ne putuje, taj ne znade što je život, što je ljudska mješavina - zborio je veliki putnik, Njegoš.
A “ljudska mješavina” tipična je za tromilionski Urugvaj i njegov glavni grad Montevideo, osnovan 1726. godine, a od 1878. glavni grad Urugvaja... Sa Univerzitetom formiranim 1849. godine...
U latinoameričkim prijestonicama prepoznatljive su palate univerziteta, opere, generalštaba, parlamenta... Pa i u Montevideu dominira zdanje opere.
Putujući svijetom i vremenom, Iz razbuktalog, raspjevanog Buenos Airesa, najvećeg grada južne hemisfere, polećeh vaktile do susjednog Urugvaja, i preko golemog ušća crvenkaste La Plate, za nešto više od pola sata, slećeh u Montevideo. Na nevelikom aerodromu, dočekala me delegacija iseljeničkog udruženja “Bratstvo”.
- Članovi “Bratstva” su Hrvati, Crnogorci, Slovenci, Srbi; mi smo i danas kao jedna familija - veli predsjednik “Bratstva” Gregorio Kordić. - U svemu nam pomaže naš član, jedan sjajan Crnogorac, inženjer Danilo Klisić. Često smo kod Danila i njegove familije. Oni su divni. Svi kod njega uvijek nešto naučimo...
”Bratstvo” je osnovano 28. oktobra 1928. godine.
- Davno je to bilo, prijatelju. Koliko je vode proteklo, suza i veselja. Svega je bilo - kazivao mi je presjednik “Bratstva” Kordić. - Mnogi naši iseljenici u Urugvaju nikad nijesu mogli skupiti pare da se vrate. Nije ovdje bilo baš najbolje, ali bilo je bolje nego u staroj domovini. Sva naša emigracija bila je sirota, ali u ovdašnjim novinama nikad nijeste mogli naići na ime Jugoslovena da je nešto ukrao...
Visok nivo obrazovanja
Neko je duhovito primijetio da je Urugvaj zemlja koja ima trideset miliona ovaca, deset miliona krava i tri miliona stanovnika. Od toga milion i po živi u glavnom gradu Montevideu.
Urugvaj je, očigledno, najprosperitetnija zemlja Latinske Amerike. Godine 1910. imao je “po glavi” isti dohodak kao Sjedinjene Američke Države. Iako nije na vrijeme modernizovana proizvodnja osnovnih proizvoda, kože, mesa, vune, Urugvajci i dalje u Latinskoj Americi imaju veliki dohodak po stanovniku. s veoma visokim nivoom obrazovanja. Nakon povratka na parlamentarnu demokratiju, 1985. godine, zemlja je ušla u proces integracije sa susjedima, Argentinom, Paragvajem, Bolivijom i Brazilom.
- Urugvaj je zemlja evropskog porijekla, u kojoj žive Španci, Italijani, Jermeni, Libanci, naravno i Crnogorci, ali svi smo mi Urugvajci - priča mi dr Fernando Estevez Alonso, generalni sekretar Ministarstva prosvjete i kulture Urugvaja. - I upravo ta raznolikost doprinijela je da se ovdje razvije jedan narod većeg prosjeka. Školstvo, srednje i visoko, je besplatno, a srednje obavezno. To je omogućilo razvoj velikog broja intelektualaca, što objektivno prevazilazi potrebe Urugvaja. Imajući u vidu značaj doseljenika za razvoj Urugvaja, mi smo osnovali Institut za emigraciju u kome sjede predstavnici svih etničkih grupa, kao i predstavnici vlade, a cilj nam je da koordiniramo naše akcije, i, naravno, uspostavimo čvršće kontakte sa inostranstvom, zapravo sa evropskim zemljama. Želimo da urugvajske zaista sjajne slikare, pisce i muzičare predstavimo svijetu...
Prvi značajniji pisac sa ovog područja bio je Fransisko Akunja de Figueroa (1790-1862), satiričar i prevodilac Horacija. U esejistici su se isticali filozof i kritičar Karlos Vas Fereira (1873-1958), zatim Karlos Rejnes, R. Montero Bustamante i A. Sum Felde, istoričar urugvajske književnosti i pozorišta...
Tradicija i kultura
U Ulici San Salvador, atelje slikara Hulia Olivere. Izražava zadovoljstvo što mu se pružila prilika da razgovara s novinarom iz Evrope.
- Slikam najčešće urugvajski folklor, “unutrašnji”, kroz Gaučose i, ovaj crnački, tipičan za Montevideo - objašnjava mi Hulio. - Nastojim da sačuvam crnačku tradiciju, kulturu. Na portretima koje slikam ispisana je crnačka kultura. Eto, Vi dobro komentarišete moje slike, a to je dokaz da umjetnost nema granica...
U Montevideu postoji Trg emigracije i na njemu jedinstven spomenik doseljeniku, koji je 1931. godine izradio vajar Huan D’aniello. Na spomeniku piše: “Zahvalnost našoj braći doseljenicima”.
A u sjenovitoj Ulici Karlos Maria Ramires, samuje škola “Jugoslavija”, sagrađena još prije Drugog svjetskog rata.
Osvajajući svijet radom, Crnogorci su prvačili. Gradili su i divno šetalište Rambla, koje okružuje Montevideo; učestvovali u osnivanju fudbalskih klubova...
Susret s Vladom Radovićem
Urugvajci su prisni; komunikativni i radoznali. Urugvaj se integriše i otvara, a to zahtijeva modernizaciju privrede i priliv stranog kapitala za investicije. Interamerička banka učestvuje s trideset odsto u svim javnim investicijama Urugvaja. Direktor ove banke u Urugvaju je Crnogorac, Vlado Radović. Bio je šef kabineta predsjednika Izvršnog vijeća Crne Gore, (Vlade), zatim je utemeljio “Montenegrobanku” u Njujorku. Jedan iz plejade mlađih Crnogoraca koji je svoju uspješnu karijeru gradio u svjetskim megapolisima.
- Zahvalan sam mojoj domovini koja me poslala u Internacionalnu banku, ali sada sam međunarodni funkcioner i ne predstavljam svoju zemlju - kaže Radović. - Međutim, rado bih pomogao zavičaju. Ovdje, u Urugvaju, mogućnosti su velike. Naša banka odobrava zajmove za projekte u latinoameričkim i karipskim zemljama; za izgradnju hidroelektrana, za navodnjavanje i odvodnjavanje, za opremu i za izvođačke radove za bolnice. Tu su i razne vrste investicionih radova u poljoprivredi i mnogobrojne konsultantske usluge u pripremi i realizaciji projekata, đe bi bilo mjesta i za naše stručnjake...
Poznajem ga odranije; zajedno smo bili u sastavu crnogorske vladine delegacije koja je od 21. do 31. maja 1980. godine, boravila u Sjedinjenim Američkim Državama. Posjetili smo Njujork, Čikago i Detroit. Bila je to prva crnogorska državna delegacija koja je posjetila Ameriku. Dosta brojna, s devetnaest članova, predstavnika Privredne komore Crne Gore, direktora “Oboda”, “Monteksa”, “Montenegroturista”, Željezare “Boris Kidrič”, “Industrijeimport”, Luke Bar, “Zetatransa”, Agrokombinata “13. jul”, te direkrora crnogorskih banaka. Veoma korisna posjeta.
Tada sam prvi put upoznao život crnogorskih iseljenika, s kojima ću se kasnije često sretati diljem svijeta.
”El Grande Milovan”
Urugvaj je zemlja dobrih pisaca, slikara, ali i fudbalera. Gotovo na svakom koraku mogu se naći posteri omiljenog urugvajskog fudbalskog šampiona, crno-žutog “Penjarola”, osnovanog davne 1891. godine.
Velelepni stadion “Sentenario” izgrađen je za samo devet mjeseci, po projektu urugvajskog arhitekte Huana Antonia Skaza. Mogao je da primi sto hiljada gledalaca; sada po propisima FIFE ima sedamdesetšest hiljada sjedećih mjesta. Otvoren je 1930. godine. Gradili su ga i crnogorski iseljenici. Na njemu igra “Penjarol” i, naravno, reprezentacija Urugvaja.
Na “Sentenariu” je 1930. održano prvo svjetsko prvenstvo u fudbalu. FIFA je 18. jula 1983. postavila na stadionu bronzano spomen-obilježje koje podsjeća na ovaj veliki sportski događaj u kome je učestvovala i reprezentacija kraljevine Jugoslavije, koja je osvojila treće mjesto. Na golu je stajao stasiti Crnogorac, Milovan Jakšić (1909-1953), rođen u Kolašinu, a živo je i u Mojkovcu đe su mu roditelji držali kafanu. Čudesno je branio tokom sve tri utakmice; posebno se istakao u pobjedi protiv Brazila, pa su ga prozvali El Grande Milovan! S legendarnim Milutinom Ivkovićem Milutincem, nerazdvojnim drugom, Milovan je tada izabran u idealni tim svijeta.
Rođeni Beograđanin, ljekar, Milutin Ivković Milutinac, bio je kapiten fudbalske reprezentacije Jugoslavije. Zbog revolucionarne aktivnosti, nacisti su ga strijeljali 1943. godine...
Na stadionu “Sentenario”, postoji Muzej fudbala i u njemu, pored brojnih eksponata, fotografije sa svjetskog prvenstva 1930. godine, kao i pojedini predmeti koji su pripadali i jugoslovenskim fudbalerima.
Milovan Jakšić je fudbal počeo da igra u Beogradu. Po okončanju fudbalske karijere, sredinom tridesetih godina, držao je u centru Beograda knjižaru. Tokom Drugog svejtskog rata pomagao je Narodnooslobodilačku borbu i partizane; zahvaljujući svojoj popularnosti, mnoge je spasio da ne zaglave u zloglasnom fašističkom logoru na Banjci.
Bio je 1945. godine među osnivačima beogradskog fudbalskog kluba Crvena zvezda. Neki izvori tvrde da je upravo Milovan Jakšić kumovao imenu ovog kluba. Nazvali su ga Zvezda, a onda je Jakšić presaldumio: “Pa, kad je Zvezda, neka bude - Crvena!”
(Doduše, ove riječi se pripisuju i Zoranu Žujoviću, novinaru, dugogodišnjem dopisniku “Politike” iz Moskve, sinu nekadašnjeg visokog komunistčkog funkcionera Sretena Žujovića Crnog).
Pomoć Starom kraju
Crnogorci su još od sredine devetnaestog vijeka stizali u Latinsku Ameriku, putujući, kako su zborili, “u utrobama garavih vapora”, mjesec dana preko Atlantika. Iskrcavali su se, najčešće, u Montevideu ili u obližnjem Buenos Airesu. Tu su ostajali, a neki išli dalje, u Boliviju, Brazil, Paragvaj, Peru, Čile... Prvi Evropljanin koji je stigao u Čile, bio je mornar iz Boke kotorske!
Kada su dolazili u Montevideo, nastanjivali su se u dijelu grada Paso del Molino.
U starom dijelu Montevidea, u Ulici Piedras, šćućurio se hotel emigranata u kome su boravili i crnogorsli iseljenici; sada je deklarisan kao spomenik kulture.
Bilo đe da se nađu, diljem svijeta, naši iseljenici nijesu zaboravljali Crnu Goru; pomagali, hrabrili.
U Montevideu je krajem februara 1943. godine održan čuveni, Prvi sveslovenski kongres iseljenika Latinske Amerike.
- Prisustvovalo je tristašezdeset delegata, od kojih sedamdesetsedam s naših prostora - pričao mi je učesnik Kongresa, Cetinjanin Vojo Krstvov Martinović. - Po izbijanju Drugog svjetskog rata, naše napredno iseljeništvo organizovalo se u pružanju pomoći narodu koji je stradao od okupatora. Iseljenički list “Slobodna Jugoslavija” i revija “Partizan”, upoznavali su iseljenike sa svim onim što se dešavalo u toku rata. Tada je objavljen članak “Crnogorski komunistički manifest”, koji je napisao moj bliski rođak Niko S. Martinović, da bi se iseljenici upoznali sa stanjem u predratnoj Jugoslaviji...
Daleko, ali blizu
Crnogorski iseljenici u Latinskoj Americi uglavnom su se okupljali u okviru klubova jugoslovenskog karaktera.
Krvavi raspad Jugoslavije, devedesetih, ugasio je većinu iseljeničkih društava. Kad se rat završio, mnogi članovi više nijesu željeli da se vrate, pa je i urugvajsko “Bratstvo” prestalo da postoji.
Međutim, crnogorski iseljenici su se organizovali i formirali u Montevideu svoje, Crnogorstvo društvo, neveliko, ali aktivno. Predvodi ga Danilo Klisić. Rođen u Montevideu, izdanak treće generacije crnogorskih iseljenika, obrazovan na Univerzitetu u Montevideu, Klisić je i dalje veoma aktivan. Supruga mu Irupe, Urugvajka; imaju sina Gavrila i ćerku Vaninu.
Autor je nekoliko knjiga o životu Crnogoraca i Dalmatinaca u Urugvaju. Klisić je objavio i roman, na španskom jeziku, koji je književna kritika povoljno ocijenila. Roman je na crnogorski prevela Iva Klisić.
Danilo upravo završava roman pod naslovom “Daleko, ali blizu”.
- To su priče iz iseljeničkog života - veli Danilo. - Moji junaci su doseljenici iz Crne Gore i Dalmacije, kao i iz drugih krajeva nekadašnje Jugoslavije.
U Crnogorskom društvu u Montevideu organizuju i kurseve crnogorskog i španskog jezika, balkanske filmske festivale i programe iz istorije Crne Gore, a posebno se angažuju na očuvanju crnogorskog identiteta...
Da se ne odrode.
( Slobodan Vuković )