Lice i naličje palog boga, svijeta i čovjeka

Roman Opus Dei je roman o istini, putovanju ka njoj i njenom konačnom ogoljavanju, ali i priređivanju čitaocima. Međutim, do istine se ne dolazi lako. Put do nje je paklena agonija i skidanje svih velova obmane mitološkog, religijskog, filozofskog, istorijskog i ukupnog civilizacijskog nasljeđa savremenog svijeta, koje se shvata kao nesrećni predtekst njegove sadašnje krize, kao eho svevremenih mitomanskih zabluda istorije.

No, te zablude nijesu slučajne. Plod su vješto konstruisanih načela kontrole i otimanja, poluga upravljanja, moći, vlasti i dominacije koji su se utkali u samo praskozorje egipatske, grčke, rimske, hrišćanske i drugih mitologija. Zato je ovo roman o muškom arhetipskom principu univerzuma, eshatološki pratekst o svireposti znakova kako stoji na njegovoj prološkoj granici, i o svireposti kao dominantnom principu koji uređuje narativni svijet.

Sadističko žrtvoprinoseće jezgro muškog arhetipskog univerzuma u kojem se strast dželata prema žrtvi ne smiruje, a Bog poprima lik ljudoždera kojeg bi trebalo nahraniti mesom, uvelo je na bogata metatekstualna vrata romana Opus Dei Ničeovu misao da je Bog zapravo mrtav, a sa njim pada i svijet. Da bi umjetnički snažno prikazala lice i naličje palog boga, svijeta i čovjeka, autorka je pribjegla eksplozivnoj snazi paradoksalnog, smiješnog i užasnog - grotesci rableovskog tipa u kojoj se ostvarila ambivalentnost života kroz proces smrti egipatskog boga Tota i njegovog ponovnog rođenja u novoj utrobi. Njegovo tijelo smješta se u pakleni prostor kotline Totograda, u koje će se, uz detaljne, često skaredne opise tjelesnosti, useliti i dvolični, blizanački, licemjerni duh reinkarniranog boga. Donja prostorna struktura Totograda povući će za sobom arhetipska paklena značenja koja po pravilu sugerišu moralno izrođavanje i propadanje etike. Tako će se brojni bogovi, posebno iz grčke mitologije naći zajedno sa Totom u danteovskom svijetu kotla, paklenih vrućina, u kojima se kuvaju grijesi, kasape tijela u Žrtveniku, u karnevalskoj igri krvnika i žrtve, sa kerberima - žbirovima i u vječnoj tiraniji.

Čitav proces pada božanstava u prostor pakla, kao i pad boga Tota u tijelo, podveden je pod lajtmotiv tranzicije koji proširuje semantičko polje i postaje snažno sredstvo ironizacije, hiperbole, satire, humora ali i oštre kritike morala savremenog materijalističkog svijeta u kojem se sve, pa čak i vrijeme i Sunce podvrgava tranziciji. Jer, po načelima groteskne logike, sve se mora pretvoriti u tijelo i Nikada se bog nije spustio tako nisko do same puti. Stoga se i rođenje božanstva kodira disparatnošću, parodijskim izborom verbalnih jedinica sa lascivnim, skarednim značenjem čime se desakralizuje sveti čin rođenja sina božijeg i šalje poruka naše uzaludne nade u mogućnost življenja dostojnog života u Dolini plača. Ali ova slika u kojoj se svijet sveo na tijelo, koje u romanu nosi naglašenu simboličku, modelativnu i frazeološku funkciju, njegovu vlažnost, sluzavost, nutrinu, tamu i propadljivost, šalje i poruku propasti duhovnosti i piramidalne svijesti egipatskog duha koji se ipak opirao pohlepi, prihvatao smrt kao neminovnost, za razliku od tjeloobožavanja total-čovjeka, njegove požude, nezasitosti, raskalašnosti i svireposti.

Kako je i sam bog postao total, čije izrođavanje često prati olfaktorni egekat smrada, jer on je tijelo, takvom bogu čovjek treba samo kao hrana pa se uvodi simbol ljudske žrtve u lajtmotivskom, ritmizovanom nizu ili Jevanđelju po Tatjani:

I čovek stvori Boga, po obličju svojemu stvori ga. Ono što je potrebno Čoveku, potrebno je i bogu. Ono što jede Čovek, jede i Bog. Strast dželata prema žrtvi ne jenjava, jer u svojim krvavim prstima on naslućuje sirovi smisao mesa. Sparmagos može početi. Nahranimo bogove svojim mesom, biće milostivi.

Na frazeološkom planu teksta takođe ćemo uočiti čestu blizinu verbalnih jedinica žrtva i bog, što govori o brižljivom, asocijativnom i detaljnom strukturiranju diskursa ovog romana.

Iz motiva boga - ljudoždera modeluje se i motiv vođe, odnosno, lidera, oca nacije, koji preuzima sva njegova svojstva, kanibalizam u metaforičkom smislu ili ubijanje, zastrašivanje, kontrolu, pokoravanje i praćenje kao glavne mehanizme vladavine. U takvom narativnom svijetu biće razgrađene mitomanske strukture uzvišenog motiva domovine u kojoj se zlo trpi od straha većega, u kojoj svako znamen od razdora nosi i u kojoj toržestvuje glupost sa tirjanstvom. Ili:

A šta je Domovina, a mora bit’ Domovina? Skup koordinata ili orijentira koji tvori pokretni sistem odnosa, počevši od tačke Tela.

Ili opis značajne prostorne strukture Totograda, tzv. Žrtvenika, na kojem krvnik pleše sa žrtvom, a ona unaprijed umire, preklana svojim strahom od boga, dok u karnevalskom duhu, domovina raspojasana uživa u sebi.

Groteskno, parodijsko inverzivno modelovanje stvoriće značenjske strukture univerzalnog dometa i poslati snažne satirične poruke. Dobro kontrolisana tama tranzicionog vremena, prostora i jezika Totograda prerašće semantičke granice lokalnog i postati kritika globalnog poretka liderstva, demokratije, partije, kapitalizma, neokolonijalizma i totalitarizma - Čovek je bivao sve manji i manji, a svet sve veći i veći.

Ali vlast ipak stanuje dolje, u hadskom prostoru demonoida, žbirova, svinjoida, bludnih bogova i čuvara reda čiji hod može biti samo puzanje, dok mitologija zamagljuje istinu stavljajući se u službu vladanja i vlasti, uporno proždirući čovjeka, usađujući u njega neutoljivu želju za vlašću, poput Zevsa koji održava apsolutni tron utjerujući strah neposlušnim bogovima, ali i želju da trpi i da bude žrtva.

Mrtva si a tebe nema, jedan je od lajtmotivskih, ritmizovanih nizova poetizovane paradigme romana Opus dei, stih iz ljubavne pjesme Rista Ratkovića, ali umjesto motiva mrtve drage, ovdje je ovaj stih dobio dopunska izmijenjena značenja i odnosi se na demokratiju. Ali, to je samo jedan od beskrajnih nizova spoja nespojivog, svetog i profanog u kojem se banalne društveno-političke aktivnosti ili pojmovi dovode u vezu, u moćnoj alegoriji ovog romana, sa božanskim moćima stvaranja, pomjeranja granica svijeta i tome slično, čime ne samo da se ruši svetost sakralnog, već se u takvim komičnim, hiperboličnim poređenjima sugeriše narcisoidnost, umišljenost i grandomanija total - čovjeka, total - lidera i njegovog sistema.

U snažnom, komičnom i užasavajućem predstavljanju sado-mazohističkog svijeta u kojem mitologija i religija podvode čovjeka karnevalskoj igri smrti, zatočeništva, lanaca i žrtvopolaganja, posebno će biti razgrađen odnos tradicije prema ženi kao najmilijoj od svih žrtava. Od prvobitne biblijske praslike Eve koja je inferiorna na samom mitskom početku, satanizovana i prokleta, preko slika nasilja trostrukih epskih kandžija po njenom tijelu, nje kao neimarske ugrađene žrtve u Zidanju Skadra, do grotesknog slikanja albino djevice Marije čija bezbojnost i malokrvnost je bogu mila. U paklenoj dogmatičkoj čorbi falokratije, što ovaj roman i jeste, iako je i njena dekonstrukcija, lažljiva, podla, vlažna i neuhvatljiva Drugost mora biti žrtvovana, ponižena i pokorena. Zato je ovo i roman o mizoginiji čiji se početni impulsi vide upravo u mitologiji i religiji, pa je metatekstualnost ili dijalog sa Biblijom Opus Dei-a u funkciji njene desakralizacije ili njenog problematizovanja sa aspekta etike. Zbog čega se i začeće odvojilo od prirode i Majke zemlje i preselilo u bezgrešnost hrišćanskog mita? Od izlizanih Jevanđelja, jako je teško doći do istine, kaže narator.

S obzirom na ozbiljnost i težinu njene mitološke uloge, Majka mora bolovati od čistote - malokrvnost mora biti položena u same temelje hrišćanstva, a albinizam u genetski kod sina njenog, jedini razlog njenog postojanja.

Svečani zvuk orgulja dalje nas vodi u tajne utrobe, gdje dalje saznajemo složene reproduktivne, biološke procese čiji je morao biti izdanak i sam Isus - najuzvišeniji među sisarima.

Pored božanstvene mizoginije, desakralizaciju religijskog koda snažno je izvršilo i modelovanje simbola žrtve, jer se upravo u građenju njene matrice vide uzroci upornog opstanka zla i tiranije:

Blago čovjeku koji se boji Gospoda,

Kome su za srce prirasle zapovesti njegove! Taj se boji i Gospodara.

Ili misao: Zadatak medicine je da smanji patnju, a religije da je uveća.

Ali, nije samo religija pod lupom romana Opus dei. U konačnom razgrtanju koprene, koju čovjek stavlja na oči ne bi li utekao od praznine i straha, demistifikovane su i ezoterijske projekcije, numerologija, astrologija, animizam itd

Taj apsurdni koncept svijeta u kojem se čak i tranziciono sunce počelo rađati na Zapadu, odrazio se i na vješto građenu kompoziciju ovog djela, gdje se autorka igrala sa njegovim narativnim elementima, pa se ispostavilo da ni sveznajući pripovjedač ili 13. pripovjedač Treće epohe, nema nikakvu kontrolu nad pričom a ni sveznanje, pa je ona disperzivna, neuhvatljiva, puna retardacije i refleksije. Opus dei postaje i roman o književnosti, ne samo u okvirima metatekstualnosti koja je u njega uključila brojne pisce i književna djela, posebno crnogorske kanonske književnosti, već i roman o teoriji književnosti onda kada se u kraćim isječcima govori o prirodi dijegeze, semiotici, znakovima itd.

I na kraju, u spoju lirskog, epskog i dramskog koda stvorena je hibridna struktura romana Opus dei, gdje su se na njegovom verbalnom tijelu ukrstili brojni kulturni i književni tekstovi u potrazi za istinom kao najvišim opštim dobrom, stvorivši djelo složenih, moćnih i univerzalnih značenja i poruka.

( Neda Papović )