Pohara javora zbog izrade instrumenata
Ta vrsta se masovno siječe od raspada SFRJ zbog akustičnih svojstava i kvalitetnih stabala, u kolašinskoj opštini preostalo je samo u vrletima, kaže predsjednik Udruženja za zaštitu Komova Novica Dragojević
Javora, jasena i brijesta gotovo više da nema u kolašinskim šumama, naročito ne u onim u kojima su date koncesije na bukovinu i čamovinu.
To za “Vijesti” kaže predsjednik Udruženja za zaštitu Komova Novica Dragojević i upozorava da je “najveći udar na te vrste lišćara počeo sistemom koncesija”.
”Ako je u tim šumama i bilo javora, jasena i brijesta, oni su do zadnjeg stabla posječeni, iako se koncesija nije na njih odnosila. Uporedo sa koncesionom sječom šuma, išla je i sječa od šumokradica. Stanje je trenutno veoma loše, tako da pomenutih lišćara u ekonomskim šumama u državnom, pa i privatnom vlasništvu, gotovo više nema. Naročito nema kvalitetnih stabala. Izuzetak su oni prostori gdje nije došao šumski put, ili je riječ o nekoj vrleti i zabiti”, kaže Dragojević.
Prema njegovim riječima, posebna je priča stradanje i sječa posebnih vrsta javora, kao što su “džever”, “ptičar”, “školjkar”, “lještarka”, “špiglara”... Osnovna karakteristika svih tih vrsta javora je, kaže Dragojević, jako lijepa struktura, a “džever” prednjači u akustičnim svojstvima. To je, objašnjava on, i razlog masovne sječe tog drveta.
”Malo je poznato da je javor sa naših prostora, kao i cijelih Dinarida, najzvučiji javor na planeti. Najkvalitetnije violine do sada napravljene su upravo od javora sa tih prostora, a uglavnom iz Bosne. Naime, to nijesu nikakve posebne vrste, već je to uglavnom jedna vrsta - gorski javor, koji u specifičnim okolnostima formira određene ‘deformacija’ u strukturi”, pojašnjava Dragojević.
Na sjeveru Crne Gore postoji vjerovanje da “džever” javor, da bi formirao specifičnu strukturu, mora rasti na mjestima gdje ga “biju dva vjetra”. Dragojević kaže da je to pogrešno uvjerenje. Svako “dževeranje” (talasanje), ističe, različito je od stabla do stabla. Razlika je u dužini i obliku talasa. Naziv “džever” je turcizam.
”Prvu prodaju te vrste javora organizovali su Turci iz Bosne Italijanima. ‘Džever’ u prevodu znači zebra (džebr na turskom). Kad se daska oblanja, dobijaju se ‘zebrasta’ svjetlija i tamnija polja”, pojašnjava Dragojević.
Struka tvrdi da struktura vlakana “dževera”, kao i veća “gustina” drvne mase, omogućava duže trajanje zvuka i bolju rezonancu, zbog čega je vrlo cijenjen kod graditelja instrumenata.
Dragojević kaže da je “pohara te vrste javora počela 90-ih godina prošlog vijeka, odmah nakon raspada Jugoslavije”.
”Pojavili su se ljudi očigledno angažovani od zapadnjačkih firmi koje se bave izradom gudačkih instrumenata i počela je sječa toga nacionalnog blaga. Da podsetim da je za vrijeme Kraljevine Jugoslavije to drvo bilo pod zaštitom države i proglašeno nacionalnim dobrom. Ko bi ga pronašao, dobijao je nagradu”.
Kada je počela masovna sječa te vrste lišćara, objašnjava Dragojević, “šume su prečešljane, a sva dobra stabla oštećena sjekirom ili testerom, zbog uzimanja uzoraka”. Naime, specifičnu strukturu “dževera”, kaže on, moguće je primijetiti tek kad se zasiječe stablo. Na taj način su stradale i mnogo “obična” stabla.
”Legalna (dozvoljena sječa pod stavkom javor), a uglavnom nelegalna sječa ‘džever’ javora i njegovih ‘rođaka’, traje do danas. U visokim šumama naći ćete gotovo svako javorovo stablo ranjeno sjekirom ili, još gore, motornom testerom. Svako takvo ranjeno stablo prije ili poslije će uginuti ili se srušiti. Veoma je interesantna činjenica da je planovima gazdovanja šumama zabranjena sjeća pomenutih lišćara, ali postoje firme u Crnoj Gori koje se bave preradom baš tih vrsta drveta. Postoji firma koja se bavi isključivo preradom i prodajom ‘dževera’ inostranim kupcima”, tvrdi Dragojević.
On upozorava da u Crnoj Gori postoji minimalna količina pomenutih vrsta javora i da je pod hitno treba zaštititi. Istu brigu, kaže Dragojević, trebalo bi posvetiti i jasenu i brijestu. Iako formalno zaštita postoji, prema njegovim riječima, u praksi je nije moguće primijetiti.
”Prema mom mišljenju, to je najlakše bilo uraditi u šumama koje se daju pod koncesiju, a koje inače imaju i najveću količinu pomenutih lišćara. Tačno se i lako mogao utvrditi broj stabala po odjeljenjima i iskontrolisati njihova zaštita”.
Proizvođač “kobilica” od kubika zaradi i 75.000 eura
Sav posao sa trgovinom “dževera” i drugih vrsta javora, kaže Dragojević, organizuje se spolja. Prema njegovim riječima, “iskorištena je tranzicija da bi se što lakše i jeftinije došlo do dragocjene robe”. Firme na zapadu koje se bave izradom profesionalnih gudačkih instrumenat obezbijedile su, tvrdi Dragojević, jeftino robu za više decenija poslovanja.
”Bio sam uključen u taj posao sa javorom, ali kada sam saznao za pozadinu, to jest kako se naše blago izvlači iz zemlje, izašao sam iz toga. Jure me i dalje nakupci, ali sam ih sve odbio. Samo od metra kubnog javora, prerađenog u daskama, i to jednog od najeftinijih od njih - “špiglara”, proizvođač kobilica za muzičke instrumente zaradi 75.000 eura. Prosječno stablo daje od dva do šest kubika. Sad vidi koje su to pare. Ovdje su ga kupovali po 600 eura po metru kubnom u cjepanici. O ‘dževeru’ da i ne govorim”, kaže Dragojević.
On priča da poznaje sve “tajne tog drveta i rada s njim”. Kaže i da je jednom od nakupaca pomogao da dođe do “titule” drugog čovjeka na planeti u proizvodnji kobilica za gudačke instrumente. Volio bi, objašnjava, da ima zainteresovanih u Crnoj Gori kojima bi prenio to znanje.
Podsjeća da se, pored gudačkih, od “dževera” i “školjkara” izrađuju i žičani instrumenti.
”Upravo gitare, i akustične i električne, velikog broja vrhunskih gitatrista urađene su od te dvije vrste javora. Dosta se koristi i jasen. Koristi se i rezonantna smrča. Od nje se često rade gornje ploče i neki unutrašnji djelovi. Ima je kod nas. To je obična smrča sa nabijenom godovnom teksturom”.
( Dragana Šćepanović )