Heroina na lomači
Priča o katoličkoj svetici koja je spasila Francusku, a nakon toga pogubljena - nadahnula je neke od najvećih filmskih majstora - poput Dreyera i Bressona; Aleksandar Bečanović odabrao je pet filmova o Jovanki
La Passion de Jeanne d’Arc (Stradanje i smrt Jovanke Orleanke, 1928) - Carl Theodor Dreyer
Nakon godinu i po priprema i rada, Dreyer je konačno uspio da kompletira svoje prvo remek-djelo i jedan od posljednjih velikih nijemih filmova, filmova koji su aktivno promijenili i uvećali retorički potencijal sedme umjetnosti: upravo zbog toga što se danski majstor u svom portretisanju Jovanke Orleanke (Maria Falconetti) služio autonomnim ekspresivnim moćima kinematografskog aparata, La Passion de Jeanne d’Arc i danas ostaje vrhunski estetski događaj.
No, raskošna orkestracija mise-en-scènea nije prisutna zbog puke režiserove želje za eksperimentom: naprotiv, Dreyerova ingeniozna stilizacija u najdubljoj je vezi sa razradom teme, sa predstavljanjem mučeničke smrti najpoznatije katoličke svetice. To se prije svega odnosi na maestralnu, otkrivajuću upotrebu close-upova, koji su u stanju da dublje zađu u dušu junakinje i njenih mučitelja nego što to bi to bio bilo koji drugi deskriptivni mehanizam. Dreyerova kamera pronalazi ispisanu sudbinu na licima martira i inkvizitora, ali i markira ono fundamentalno: konkretnost spiritualnog svijeta, religiozne istine koju svojim stavom i vizijama otjelotvoruje Jovanka.
Režiser kreira opresivnu atmosferu koja predstavlja i fizičku, i psihičku i duhovnu prijetnju za heroinu koja nema druge odbrane sem vlastite vjere, sem vlastitih glasova. La Passion de Jeanne d’Arc je detaljna inscenacija martirske sudbine, tjelesne i spiritualne patnje u žrtvenom činu koji nepobitno reflektuje Jovankinu svetost: film beatifikacije i glorifikacije.
Što je krucijalni iskorak u filmskom polju: da se u korporalnom posvjedoči duhovno.
Joan of Arc (Jovanka Orleanka, 1948) - Victor Fleming
Maxwell Anderson je specijalno za Ingrid Bergman napisao komad Jovanka iz Lorraine, i nakon uspjeha koji je pozorišna predstava postigla 1947, bilo je samo pitanje trenutka kada će se Hollywood odlučiti za ekranizaciju.
Danas nezasluženo zanemaren, Joan of Arc ima interesantno mjesto u nizu filmova koji su se bavili francuskom sveticom: mada nije, naravno, na nivou Dreyerovog i Bressonovog remek-djela, Flemingova varijanta je mnogo bolja od Premingerovog Saint Joan (Sveta Jovanka, 1957), a u narativnoj organizaciji kombinovanja akcije i religiozne tematike vjerovatno je uticala na Bessonov The Messenger: The Story of Joan of Arc.
U Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1941), Bergman je igrala ‘palu’ ženu, što je bilo senzibilitetski bliže režiseru: u Joan of Arc, pak, Fleming se morao usredsrediti na drugu komponentu kurva/Madona dihotomije. I ako izuzmemo jedan erotizujući close-up glumičinog lica, prevashodno zahvaljujući izvanrednom nastupu Bergman, Fleming je u tome uspio, tako da Joan of Arc, njegov posljednji film, funkcioniše kao svojevrsna kontrateza dominantnoj tenziji u režiserovom opusu.
Bergman je ponovila ovu rolu i u Giovanna d’Arco al rogo (Jovanka Orleanka na lomači, 1954), Rossellinijevoj višedimenzionalnoj adaptaciji Claudelovog oratorijuma. Bergman ovdje nadopunjuje i deteatralizuje svoju ulogu iz Flemingovog filma, a Rossellini potencira artificijelnost, oneobičeni koloritni dizajn, kao i grotesku, tako da u pojedinim momentima Giovanna d’Arco al rogo najavljuje ziberbergovski dekonstruktivni manirizam.
Procès de Jeanne d’Arc (Suđenje Jovanki Orleanki, 1962) - Robert Bresson
U Procès de Jeanne d’Arc stvarnost je metodički, strpljivo izgrađena kroz prikazivanje srednjovjekovne sudske procedure u namještenom tužbenom postupku protiv francuske svetice. Tako Bresson ponovo odabira pogodan okvir u kojem će postulirati nepodudarnost fizičkog i metafizičkog, u ovom slučaju, Prava i Svetosti.
Štoviše, ritualizovana priroda suđenja, pokušaji pravnog i teološkog podmetanja, dati su u Bressonovom mise-en-scèneu kao novo iskušenje kroz koje Jovanka Orleanka (Florence Delay) treba da prođe do konačnog religioznog p(r)osvećenja.
U Dreyerovom Jeanne d’Arc, Jovankina svetost se posvjedočuje kroz njenu konkretnu tjelesnu i duhovnu pasiju; kod Bressona se dolazi do istog rezultata usredsređivanjem na Jovankinu sakralnu samoću, uprkos javnom procesu. Zbog toga, Jovanka i ne može da se na sudu ponaša kao neko ko kalkuliše sa odgovorima eda bi izdejstvovala oslobođenje. Naprotiv, ona se obraća korumpiranim sudijama kao da govori sa njenim glasovima koji su joj namijenili mučeničku smrt: prihvatanje namijenjene sudbine.
U Un condamné à mort s’est échappé (Osuđeni na smrt je pobjegao, 1956), Bresson je metaforu zatvora iskoristio za njenu očigledniju varijantu, pa se priča završava junakovim bijegom u ‘slobodu’. U Procès de Jeanne d’Arc, režiser zaoštrava i preokreće semantičke implikacije teme kojoj se stalno vraća: Jovanka ostaje suštinski slobodna dokle god je u zatočeništvu inkvizicije.
Potvrđujući primarnost spiritualne prirode, Jovanka se neće odreći vlastite vjere: ako se u krajnjoj implikaciji zatvor mora identifikovati sa tijelom (i obrnuto), onda Bressonovi junaci nemaju drugog izbora nego da se martirski prepuste samomortifikaciji da bi metafizički nadvladali i iskoračili iz neprijateljskog univerzuma.
Jeanne la Pucelle (Djevica Jovanka, 1994) - Jacques Rivette
Za razliku od Dreyera i Bressona koji su akcentovali transcendentalnu dimenziju borbe duha i tijela, i na sasvim suprotnoj strani od Bessonovog holivudski spektakularnog pristupa, Rivetteova prerada života/mita Jovanke Orleanke u Jeanne la Pucelle (film je sastavljen iz dva dijela) ostvarena je u indikativno retorički sniženom tonu.
Realistički vizir u drugi plan stavlja teološku problematiku i daje opis francuske svetice u opipljivijem istorijskom kontekstu: ne radi se samo o tome da se Jovanka (Sandrine Bonnaire) prikaže u ‘humanijem’ svijetlu, već i da se osjeti personalitet prije religiozne glorifikacije i beatifikacije.
U skladu sa tim, na kraju filma Jovanka nije jednostavno ikonička katolička mučenica, nego prevashodno zbunjena, uplašena i ranjiva osoba: otud i scena njenog pogubljenja spada u najdirljivije momente sveukupne Rivetteove filmske avanture.
The Messenger: The Story of Joan of Arc (Glasnik: priča o Jovanki Orleanki, 1999) Luc Besson
Kao upečatljiv dokaz da je Besson ne samo majstor vizuelne ekspresije, već i da sa lakoćom odabira potpuno disparatne intonacije kako bi na najbolji način elaborirao i precizirao svoju temu, stoji The Messenger: The Story of Joan of Arc.
Iako je posmatran samo kao još jedan režiserov akcioni spektakl, film je, u stvari, ispod žanrovske površine kako promišljanje francuske istorije sa savremenim podtekstom, tako i skrupulozna, suptilna studija u tri faze Jovankine (Milla Jovovich) životne priče, njene sudbinske putanje koja je od ratnice sa misijom vodila do martirskog završetka.
Besson dramatizuje sve moguće sumnje (posebno psihološke prirode) oko Jovankine svetosti samo da bi ih - sa moćnom referencom na La Passion de Jeanne d’Arc - na kraju katarzično fokusirao (a time i specifično porekao), čime se The Messenger: The Story of Joan of Arc definiše kao ostvarenje možda netipične, ali svakako intrigantne religiozne intonacije.
( Aleksandar Bečanović )