Profil ličnosti i sindrom izgaranja na poslu

Sindrom izgaranja (sagorijevanja) na poslu može se primijetiti u gotovo svim profesijama, naročito u onim koje su stresne zbog nivoa odgovornosti i obima posla. Veoma je značajno da zaposleni budu informisani o ovom sindromu, jer mnogi pojedinci, usljed neinformisanosti, daju otkaz na poslu, ne znajući da pate od njega.

Mnogi ljudi ne prave razliku između sindroma sagorijevanja i umora. Bitno je shvatiti da izgaranje na poslu nije isto što i umor, jer umor ne uključuje promjene stavova prema poslu i promjene ponašanja prema klijentima. Radnika koji je „sagoreo“ prepoznaćemo po tome što je emocionalno iscrpljen i ima negativan stav prema poslu. Emocionalna iscrpljenost nastaje kao posljedica iscrpljujućih i napornih radnih obaveza koje zaposleni skoro trajno stavlja pred sebe. Nakon toga, kao negativan stav prema poslu, javlja se cinizam, a koji je praćen smanjenim osjećajem ličnog postignuća i produktivnosti.

Važno je na vrijeme uočiti znake sindroma sagorijevanja, jer što se on ranije prepozna, to je šansa za brži oporavak veća. Prva faza sindroma sagorijevanja često ostane neprimijećena, a prate je nesanica, nezadovoljstvo poslom, dekoncentracija i povremeno povećan pritisak ili lupanje srca. U drugoj fazi zaposleni često kasni na posao, pravi nepotrebne pauze na poslu, odbija nove radne zadatke, osjeća hroničan umor i apatiju. Često se dešava da u ovoj fazi radnik koristi psihoaktivne supstance ili alkohol kao pokušaj rješavanja intrapersonalnih problema. U poslednjoj fazi javljaju se depresija, migrene, udaljavanje od porodice i društva, a mogu se javiti i suicidalne misli.

Pitanje koje se često postavlja je - zašto među zaposlenima koji rade pod istim radnim uslovima neki ispoljavaju sindrom sagorijevanja, dok se kod drugih on ne javlja? Psihologija nalazi odgovor u crtama ličnosti.

Istražujući profile radnika koji su podložni sindromu sagorijevanja, mnoga istraživanja pokazuju da se radi o ličnostima koje imaju karakteristike takozvane „D grupe“ ličnosti, poput anksioznosti, depresije, hroničnog umora, nesanice i dermatoloških problema, kao i narcisoidnosti. Zaposleni koji imaju ove osobine imaju siromašne socijalne odnose i slabiju socijalnu podršku. Karakteriše ih negativni afektivitet i socijalna inhibicija. Narcisoidni tip ličnosti karakteriše osjećaj grandioznosti, potreba za divljenjem od strane drugih, kao i nedostatak empatije. To su, nerijetko, oni zaposleni koji su preokupirani prestižom, željom za moći i statusom, a time i perfekcionizmom i takmičarskim duhom, što je „dobitna kombinacija“ sindroma sagorijevanja. Takođe, oni zaposleni koji posjeduju unutrašnji lokus kontrole (osobe koje misle da su one same odgovorne za sve ono što im se dešava), manje sagorijevaju od onih radnika sa spoljašnjim lokusom kontrole.

Empatija se dugo smatrala crtom ličnosti koja osobu izlaže negativnom uticaju druge osobe, ukoliko ona ima sindrom sagorijevanja. Međutim, veliki broj studija govori u prilog tome da što je empatija kao crta ličnosti prisutnija kod pojedinca, to je šansa za nastanak sindroma sagorijevanja manja. Zapravo, psihološke intervencije koje nastaju sa ciljem da spriječe pojavu sindroma sagorijevanja treba da budu usmjerene ka izgrađivanju empatije i rezilijentnosti zaposlenih (uključenost u svakodnevne aktivnosti, osjećaj kontrole nad događajima i otvorenost za promjenu). To će za posljedicu imati manju stopu sindroma sagorijevanja. Pored nedostatka empatije i aleksitimija, kao trajna crta ličnosti, predstavlja teškoću zaposlenog da prepozna i opiše vlastite emocionalne doživljaje, što može biti predisponirajući faktor za pojavu sindroma sagorijevanja. Treba naglasiti da ovi pojedinci nemaju samo poteškoće u prepoznavanju sopstvenih osjećanja već i tuđih. Kao propratni elementi aleksitimije javljaju se nedostatak empatije, rezervisanost u interakciji sa drugim ljudima i ograničene socijalne vještine. Aleksitimija je kao crta ličnosti u pozitivnoj korelaciji sa pojavom emocionalne iscrpljenosti kod radnika, a utiče i na mentalno distanciranje od posla i kolega.

Jedan od faktora koji štite od sindroma sagorijevanja je i ekstravertnost, kao crta ličnosti. Zaposleni koji su spremni za učenje i usvajanje novih vještina, koji se dobro snalaze u novim i nepoznatim situacijama, kao i oni koji su spremni na saradnju, manje će biti podložni emocionalnoj iscrpljenosti i cinizmu. Oni koriste aktivne mehanizme suočavanja sa stresom i manje se žale na zdravstvene tegobe. S druge strane, negativni afektivitet i neistrajnost, kao crte ličnosti, doprinose pojavi emocionalne iscrpljenosti i cinizmu kod radnika. Osobe koje imaju nizak nivo rezilijentnosti predstavljaju osjetljivu grupu, a posebno su podložni pojavi emocionalne iscrpljenosti. Ovom sindromu su posebno podložni oni zaposleni koji teže perfekcionizmu i koji imaju nerealno visoka očekivanja i procjene vezane za sebe i svoj lični rad. Tendencija da precijene svoje sposobnosti, u kombinaciji sa prenaglašenim reagovanjem na stimuluse i samokriticizam, povećavaju ranjivost na sindrom sagorijevanja. Nasuprot njima, ekstrovertne osobe i njihova želja da ostvare socijalne interakcije sa drugima spriječiće distanciranje od kolega i posla, dok će im njihov optimizam i samopouzdanje povećati osjećaj ličnog postignuća na poslu. Osoba koja je manje sklona neuroticizmu, a više ekstraverziji predstavlja zdravu ličnost koja je otporna na razne vrste bolesti, pa i sindrom sagorijevanja.

Pored crta ličnosti, ne smije se zanemariti uticaj stresnih životnih događaja, poput bolesti, finansijskog kraha ili smrti drage osobe. Ovi negativni životni događaji posredno utiču na pojavu sindroma sagorijevanja na poslu. Dokazano je da što je veći broj traumatičnih iskustava koja zaposleni doživi, to je šansa za sindrom sagorijevanja veća. Takođe, utvrđeno je da ukoliko zaposleni doživi bolest na ličnom planu, i to u poslednjih 12 mjeseci, vrlo je vjerovatno da će doći do pojave sindroma sagorijevanja.

Pored crta ličnosti i stresnih događaja, ne treba zaboraviti da simptomi sindroma sagorijevanja mogu biti i posljedica nekih bolesti, poput depresije, anksioznih poremećaja i sindroma hroničnog umora. Budući da su simptomi depresije i sindroma sagorijevanja slični, može se desiti da se zaposlenom ustanovi pogrešna dijagnoza sindroma sagorijevanja, dok on ustvari pati od depresije, što ima nemjerljive posljedice po zdravlje pojedinca i ne dovodi do oporavka od sindroma sagorijevanja.

Autorka je psiholog u Domu zdravlja Podgorica

(Ovaj tekst je odlomak iz diplomskog rada A. Golubović, pisan pod mentorstvom dr Mirjane Kuljak)

( Anđela Golubović )