Bokelji upravljali i plovili na prvom srpskom i jugoslovenskom ratnom brodu

Prije skoro punih devet desetljeća, u Tivtu je pod plamenom brenera, skončao jedan mali i zapušteni, ali istorijski vrlo značajan brodić, sa čijom su sudbinom bili prepleteni životi nekolicine Bokelja.

Riječ je o maloj torpiljarki “Srbija” - prvom brodu koji je ikada morem zaplovio pod zastavom Kraljevine Srbije. Kada je ovaj mali brodić na svom krmenom koplju prije tačno 105 godina u Jonskom moru, razvio zastavu Kraljevine Srbije koja tada nije bila međunarodno priznata kao pomorska država, bio je to i svojevrsni incident i presedan u međunarodnom pomorskom i ratnom pravu.

Priča o “Srbiji” počinje u vrijeme najveće drame koju su su preživljavali dvor, Vlada i vojska Kraljevine Srbije - članice Antante u Prvom svjetskom ratu. Krajem 1915. srpska vojska - potisnuta mnogo jačim snagama austrougarskih trupa koje su prodirale na teritoriju istočno od Drine - povlačila se preko srpskog, crnogorskog i albanskog krša prema Jadranskom moru, tražeći spas kod saveznika: Italijana, Francuza i Britanaca koji su kontrolisali istočni dio Mediterana. Desetkovana napadima neprijatelja, a još više glađu, bolestima, mećavama i hladnoćom u bespućima albanskih planina, klisura i klanaca, Vojska Kraljevine Srbije u februaru 1916. godine domogla se albanske obale Jadrana u blizini Medove i Valone, odakle su je saveznici brodovima evakuisali na obližnje grčko ostrvo Krf, kako bi se tu srpska vojska oporavila, reorganizovala i nedugo potom, vratila u borbeni poredak Antante i borbu protiv Centralnih sila na Solunskom frontu.

Na Krfu je ono što je preostalo od srpske vojske (oko 150.000 ljudi) podijeljeno u tri grupe koje su smještene u samom gradu Krfu, odnosno selima Ipsos i Moriatika. Iako su saveznici pokušavali da im pomognu, ipak je od iscrpljenosti, gladi i zaraznih bolesti koje su sa sobom donijeli prilikom povlačenja preko Albanije, tokom boravka na Krfu umrlo nekoliko hiljada srpskih vojnika. Sahranjivani su većinom na obližnjem ostrvcu Vido ili u “Plavoj grobnici” - u moru blizu Krfa.

Iako se srpska vojska nalazila daleko od svoje porobljene domovine, desetkovana od višemjesečnih tegoba koje je pretrpjela u borbama 1915. godine i povlačenju preko Albanije, ona nije gubila nadu da će se, reorganizovana i oporavljena, uskoro vratiti na front i uključiti u borbe za oslobođenje Srbije. Njihova država, naime, za razliku od svoje saveznice - Kraljevine Crne Gore koju su takođe početkom 1916. godine pregazile austrougarske trupe, nije potpisala kapitulaciju. Zbog toga je srpska Vlada koju je predvodio Nikola Pašić, a vojskom komandovao regent Aleksandar Karađorđević, ostala partner Francuza, Britanaca i Italijana u borbi protiv Centralnih sila i mogla je da računa na pomoć Antante i razumijevanje da se srpska vojska što prije oporavi i ponovno vrati u borbena dejstva.

Vojničke jedinice, razbacane po različitim djelovima Krfa, imale su tada problem sa održavanjem međusobnih veza i saobraćaja među njima koji se mogao vršiti samo morem, i to malim grčkim čamcima koji su im bili na raspolaganju. To, međutim, nije moglo da zadovolji potrebe srpske vojske, pa se nametnula neophodnost nabavke jednog većeg broda radi prevoza vojnika i ratnog materijala. U to vrijeme srpska Vlada se takođe nalazila na Krfu, smještena u hotelu “Angleterre”, pa je ministar građevina Milorad Drašković pribavio novac i zainteresovao lokalne grčke trgovce za nabavku jednog broda.

”Jedan nam trgovac ponudi svoju lađu, snažnu i brzu, stari torpiljer grčke Ratne mornarice. Naši stručnajci pregledaše i nađoše, da prema stanju mašine i cele lađe, cena beše gotovo ništavna: 50.000 drahmi. Lađa je išla brzinom od 30 kilometara na sat, a mogla je nositi do 20 tona. Pored mašine i spoljnja konstrukcija lađe bila je dobro sačuvana. Rešismo se da je oprobamo na liniji Krf - Santa Kvaranta. Proba je ispala ne može bolje biti i kupovina je brzo svršena”, zapisao je Drašković o toj, pokazaće se, istorijski bitnoj transakciji. Iako je srpski ministar građevine, nevješt pomorstvu i brodovima, “nakitio” brod koji je njegova Vlada 7.marta 1916. godine kupila na Krfu, stvarnost je bila značajno drugačija od tih superlativa: od lokalnog brodovlasnika srpska država je kupila zapravo tada već potpuno zastarjelu i prevaziđenu, malu bivšu grčku torpiljaku “Mykali” od samo 69,5 bruto registarskih tona.

Grčka mornarica je naime, 1879. naručila u Francuskoj četiri torpiljarke/torpedna čamca naoružana sa minom na motki (preteča torpeda), deplasmana 25 tona, dužine 23,1 metar, širine 3,96 metara i gaza od 1,68 metara. Te torpiljarke su imale jedan lokomotivski kotao i jedan klipni parni stroj snage 225 konja, sa kojim su dostizale 16 čvorova maksimalne brzine. Isporučene su 1880. godine i dobile imena “Sfaktiria”, “Mykali”, “Nafpaktia” i “Ambrakia”. Poslije su imale samo oznake Alfa, Beta, Gamma i Delta, a raspremljene su 1910.

Bivša Beta, odnosno “Mykali”, je tada prodana privatniku i nazvana “Paxo”.

Marta 1916. godine taj brodić je po cijeni duplo nižoj od one koju su tražili njegovi konkurenti za druga plovila, vlasnik “Paxoa”, grčki trgovac Đovani Fanariotis, prodao Vladi Kraljevine Srbije. Ona je nekadašnjoj torpiljarki “Mykali” djelimično vratila naoružanje u obliku dva mitraljeza na palubi, promijenila ime u “Srbija” i brod popunila posadom koju su, uz par srpskih lađara i brodaraca sa rijeka, činili mahom dobrovoljci - primorci iz Boke i dijelom iz Dalmacije, a koji su već ranije stupili u redove srpske vojske. Brod je u komandnom smislu, bio potčinjem srpskoj Brodarskoj komandi koja je formirana decembra 1915. godine u Solunu i koja je imala 160 boraca, od čega 23 dobrovoljca - većinom iz Boke. Na čelu Brodarske komande bio je pukovnik Milan Radojević.

Za prvog zapovjednika “Srbije” kojan je dobila zadatke da prevozi vojsku, namirnice i bude brod za vezu (aviso), imenovan je kapetan Milan Petrović iz Budve, a kasnije ga je zamijenio kapetan Andro Benić iz Dubrovnika, odnosno kapetan Andro Stipanović iz Rijeke. Zapovjednici “Srbije” u narednih godinu i po dana bili su i kapetani Ljubomir Gopčević iz Herceg Novog i Petar Šparović iz Risna. Oficir palube bio je Lazar Maksimović, dok je oficir stroja bio Ljubo Jovanović.

Posebno interesantna činjenica je da je na “Srbiji” tokom njene kratke, ali značajne službe u ratu, u svojtsvu članova posade- mornara, bilo ukrcano čak deset dobrovoljaca iz Krtola kod Tivta: Ilija J. Antović (29), Marko I Antović (24), Radivoje V. Barbić (27), Niko Š. Đinović (23), Špiro J. Jokić (23), Đuro L. Peričić (22), Ivo Š. Starčević (19), Luka I. Starčević (23), Đuro J. Starčević (31) i Ilija J. Starčević (18). Oni su bili među ukupno 15 Krtoljana koji su prije izbijanja Prvog svjetskog rata, radili na Sueckom kanalu kao mornari, i svi su se javili kao dobrovoljci u redove Vojske Kraljevine Srbije ili vojski drugih članica Antante, ubrzo po početku ratnih dejstava u Evropi.

Novonabavljenim brodom, iako je on bio star 33 godine i prilično dotrajao, uspostavljena je redovna linija između Guvije i Krfa na sjeveru i Ahileona, Benicesa i Moraitike na jugu ostrva. “Srbija” je dva puta dnevno plovila na ovim relacijama i do kraja 1916. godine prevezla 33.062 vojna lica - od običnih redova do generala, te preko 760 tona razne robe.

Da bi se to postiglo, prethodno je trebalo obezbijediti formalne dozvole domaćina Grčke i saveznika iz Antante za plovidbu broda koji je vio zastavu države koja nije imala međunarodno priznatu pomorsku zastavu, ali i dozviole za utrošak pogonskog materijala i uspostavljanje manje pomorske baze u Krfu. Uprkos protestima glavnokomandujućeg francuskog admirala na Krfu, dozvole su ipak ishodovane i “Srbija” je započela svakodnevno obavljanje zadataka prevoza ljudstva i robe za potrebe vojske Kraljevine Srbije.

”Niko nije bio sretniji od naših brodaraca koji je primiše, posedoše i pustiše u saobraćaj. Na njenom zadnjem kraju nemirno se lepršala srpska narodna trobojna zastava. Zastava je bila malo većih razmera, te je njen donji kraj prkosno dodirivao krfsko more. Morali smo lađu krstiti i venčati sa morem, kako je to po pomorskim običajima, i nazvali smo je ‘Srbija’ jer jer to bila jednodušna želja. Htteli smo da nas ona podseća, vesela, prkosna i snažna, na ono što nam je najmilije - na izgubljenu Otadžbinu, na majku Srbiju. Krupnim ćiriličnim slovima beše napisano sa jedne i druge strane pramca ‘Srbija’”, zapisao je ministar Drašković.

Već sama pojava tog broda sa srpskom zastavom na krmi, izazvala je diplomatski incident. Italijanski posanik u Grčkoj zamjerio je što brod pod tom zastavom koja nije bila pomorska, a o tome su sa protestom, pisale i italijanske novine ističući kao provokaciju “pojavu srpske torpiljarke u vodama bliskim samoj Italiji”. Međunarodni diplomatski incident između saveznika, ipak je otklonjen na način što su Grci, uz podršku Francuza, italijanskom poslaniku objasnili da je to obični brod koji plovi u grčkim vodama, i da Italijani nemaju pravo da se miješaju u unutrašnje stvari Grčke. Što se zastave koju je “Srbija” razvila tiče, Italijanima je rečeno da je ona istaknuta samo zato da se njome podigne moral kod srpskih vojnika na ostrvu Krf i zbog toga što brod vrši samo lokalni pomorski saobraćaj između mjesta na ostrvu u kojima se nalaze pripadnici srpske vojske. Na taj način uspio se prevladati diplomatski incident i nezadovoljstvo Italijana, a “Srbija” je nastavila da vrši svioju misiju u grčkim vodama oko Krfa.

Kada se srspka vojska na tom ostrvu dovoljno oporavila i reorganizovala, sredinom 1916. godine počelo je njeno prebacivanje na Solunski front. Transportovno je ukupno 6.025 oficira i 124.190 vojnika, 25.457 konja i 9.387 mazgi.

Tokom odlaska trupa sa ostrva, put Soluna je zaplovila i “Srbija” sa 19 članova posade i ukrcanih lica. Međutim, zbog i dalje prisutnog neraspoloženja Italijana, ali i opasnosti od napada protivničkih podmornica, put od nekoliko stotina milja od Krfa do Soluna nije bio bez izazova za “Srbiju”. Kako su u posada broda bili i Dalmatinci, predložili su da se posluže starim pomorskim lukavstvom i da brod ponese sve zastave saveznika, uključujući i grčku, te da ih u slučaju pogtrebe, vidno istaknu.

Brod je krenuo sa Krfa i sretno doplovio do Patrasa uz pratnju francuskih torpiljera. Odatle je “Srbija” Korintskim kanalom stigla do Pireja, gdje se kraće vrijeme usidrila. Sa istaknutom grčkom zastavom, brod je potom prošao pored Halkisa i Eubeje gdje je naišao i na vrlo nemirno more veoma rizično za plovidbu. Ipak, putovanje se sretno završilo i “Srbija” je nakon dvodnevne plovidbe, stigla u Solunski zaliv. Na ulazu u taj zaliv gdje je “Srbija” stigla opet vijući srpsku zastavu, u susret su joj nepovjerljivo, krenule francuske torpiljarke, spremne da otvore vatru na mali brodić što je vijao zastavu koje nije bilo u pomorskom kodeksu. Kada su se međutim, uvjerili o čemu se radi, francuski ratni brodovi su pozdravili “Srbiju” i dopratili je do njenog veza u blizini Bejar Kule.

U Solunskom zalivu je “Srbija” vršila lokalni saobraćaj za potrebe srpske vojske između Soluna i Mikre. Vrhovna komanda srpske vojske je od Engleza kupila nove mornarske uniforme i naredila da svi pripadnici Brodarske komande u njima svečano polože zakletvu na vjernost kralju i otadžbini. Britanski oficir za vezu, admiral ser Ernest Trubridž je u Solunu i na frontu obilazio savezničke trupe, uključujući i srpsku Brodarsku komandu i posadu torpiljera “Srbija”.

Ovaj mali brodić je u Solunskom zalivu, osim održavanja lokalne pomorske veze, vršio i veliki uticaj na stvaranje političkog jedinstva južnoslovenskih naroda.

”Na brodu se nalazila posada koja je bila sastavljena od Srba, Hrvata i Slovenaca. U mjesecu maju 1918. godine boravili su na njemu i članovi Jugoslovenskog odbora Trumbić, Trinaestić, Vasiljević i drugi i to je sve bio veliki doprinos jačanju jugoslovenske misli. Taj, za danas na oko sitni rad, onda je bio veoma značajan i zapažen jer je ipak bio junački pothvaat nabaviti brod, ploviti s njime po stranim teritorijalnim vodama, održavati redovitu lokalnu vezu za svoje potrebe i ploviti pod zastavom zemlje koja nije pomorska zemlja i čija zastava nije bila međunarodno legalizirana kao simbol neke pomorske države.

Brod ‘Srbija’ odigrao je važnu ulogu za vrijeme Prvog svjetskog rata koja se ne može zaboraviti, niti podcijeniti”, zapisao je kasnije o ovim danima, u “Godišnjaku” za 1957. Pomorskog muzeja u Kotoru, čuveni hroničar jugoslovenskog pomorstva, ugledni kapetan duge plovidbe Ivo Šišević iz Dubrovnika.

Po završetku rata u novembru 1918. godine i formiranju prve zajedničke države južnoslovenskih naroda - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, toripljarka “Srbija” je ostala u Solunu, u relativno lošem stanju, pa se stoga razmišljalo što da se sa tim brodom učini, s obzirom na njegov simbolički i istorijski značaj. U tom su smislu padali čak i neki fantastični predlozi u tadašnjoj beogradskoj štampi, da se brod rastavi i željeznicom odnese za Beograd gdje bi bio izložen kao neka relikvija. Ipak, od toga se odustalo, ali je u prvoj polovini septembra 1919. godine parobrod “Sparta” Ugarsko-hrvatskog parobrodarskog društva iz Rijeke a koji je tada plovio u francuskoj službi, iz Soluna malu “Srbiju”, doteglio do Bara. Pri tome je naredbom delegate Ministarstva vojnog i Vrhovne komande Kraljevine SHS u Solunu, za zapovjednika “Srbije” porstavljen pomorski kadet sa parobroda “Sparta”, Anđeo Janović. On je bio rodom iz Sumartina na Braču gdje se inače, porodica Janović tokom 18.vijeka, doselila iz Dobrote u Boki Kotorskoj.

Nakon pet dana plovidbe “Sparta” je u Bar doteglila “Srbiju” na kojoj su tada pored Janovića, bili ukrcani i četvorica Bokelja, jedan Crnogorac iz Ulcinja i jedan Srbin iz Banata koji je prije rata služio u austro-ugarskoj mornarici. Iz Bara je potom mali brodić na sopstveni pogon nastavio do Dubrovnika gdje je “Srbija” uplovila u Gruž. Ovdje je kapetan Janović torpiljarku zvanilno predao Komandi pristaništa. Nakon toga je službenik Komande pristaništa, kapetan duge plovidbe Ivo Bronzan iz Cavtata, staru torpiljarku “Srbija” - prvi ratni brod u posjedu novostvorene države Kraljevine SHS kojoj još do tog momenta nije od saveznika bio uručen nijedan zaplijenjeni ratni brod bivše austrougarske Mornarice, iz Dubrovnika odveo za Boku Kotorsku i predao je Lučkoj kapetaniji u Rosama.

Maleni i neugledni brodić ovdje je jedno vrijeme bio vezan uz nekadašnji austrougarski stražarki bnrod “Kronprinz Erzehrzog Rudolf” na kome se formirao i prvi štab oficira nove, jugoslovenske Mornarice. Ubrzo je stara torpiljarka poslata na popravak u tivatski Arsenal koji je tada bio još pod kontrom francuske Mornarice.

Ipak, radovi na “Srbiji” nikad nisu započeli i ona je ostavljena da propada na mrtvom vezu u tivatskom vojnom brodogradilištu gdje je na kraju i rashodovana, a u proljeće 1933. godine i isječena u staro željezo. Za uspomenu na taj mali, ali istorijski značajan brodić, ostavljeno je brodsko zvono, točak kormila i dio pramca “Srbije”. Ovi artefakti se i danas, uz model tog broda, čuvaju u Vojnom muzeju na Kalemegdanu u Beogradu.

( Siniša Luković )