Ajhman u Božjem vinogradu

Oto Adolf Ajhman, načelnik „Ajhmanovog referata“ u Glavnoj bezbjednosnoj kancelariji Rajha koji je bio zadužen za organizovani progon, protjerivanje i uništenje Jevreja u nacističkoj Njemačkoj proglašen je tog ponedjeljka, 11. decembra 1961. u Jerusalimu krivim za ubistvo miliona ljudi.

Birokratska skraćenica njegove berlinske institucije IV B4 u svojoj tehnokratskoj ravnodušnosti spram onoga što se krilo iza nje, ostaće simbol hladnog menadžmenta u najvećem zločinu u istoriji.

Kako je Ajhman dospio do te optuženičke klupe? Karijera činovnika koji sa odanošću i strašću služi zlu nije se mogla naslutiti od samog početka. Niko se ne rađa kao ubica miliona.

Između Zolingena i Linca

Adolf Ajhman se rodio marta 1906. u Zolingenu. Od 1938. je proizvodnja sječiva zaštićeni brend, a Zolingen od 2012. nosi zvanični dodatak u imenu - grad sječiva. Skoro devedeset odsto njemačke proizvodnje escajga i noževa potiče iz ovog grada. Ali grad koji se nalazi u brdskom kraju na četrdesetak kilometara sjeverno od Kelna, danas se baš i ne otima za slavu rodnog grada Adolfa Ajhmana.

Doduše, mali Adolf provodi u Zolingenu djetinjstvo, ali 1914, već u osmoj godini, mora da napusti rodni grad. Otac Karl Adolf donosi odluku da se cijela porodica - roditelji i šestoro djece - preseli u austrijski Linc. Poslije dvije godine umire mu majka, otac se ponovo ženi. Adolf Ajhman napušta gimnaziju u Lincu bez završnog ispita. U toj gimnaziji je, međutim, upoznao mladiće koji će poslije biti među vodećim austrijskim nacistima. Interesantno je da je u tu školu između 1900. i 1904. išao i Adolf Hitler.

Upisao je u Lincu školu za mehaničara, ali ni nju nije završio. Zaposlio se najprije kao obilčan radnik u preduzeću u kojem mu je otac bio knjigovođa, a potom je radio kao trgovački putnik.

Ajhman postaje nacista

Najprije je 1927. pristupio Udruženju frontovskih boraca njemačke Austrije, a 1932. i Nacionalsocijalističkoj njemačkoj radničkoj partiji (NSDAP) ali i Šucštafelu (SS), partijskoj miliciji. Juna 1933. je nacistička stranka zabranjena u Austriji. Adolf Ajhman prelazi u njemačku pokrajinu Bavarsku, gdje prolazi kroz četrnaestomjesečnu paravojnu obuku SS-a. Javlja se dobrovoljno na službu u Berlin. Tu počinje njegova činovnička karijera u nacističkoj mašineriji. Najprije je pomoćni činovnik u odjeljenju zaduženom za masone, potom ga premještaju u odjeljenje za Jevreje. Tu se konkretno već uvlači u spiralu zločina jer je zadužen da unaprijedi „iseljavanje“ Jevreja iz Njemačke, što je drugi naziv za protjerivanje. Prvi pisani trag o njegovoj ideologiji je spis „O jevrejskom pitanju“ gdje on Jevreje vidi kao „vječne neprijatelje nacionalsocijalizma“. U „narodnom gnijevu“, dakle u izgredima protiv Jevreja i pogromima kakvi pod Hitlerom postaju već deo njemačke svakodnevice vidi „prigodno sredstvo da se Jevrejima oduzme osjećanje da su bezbjedni“. Ajhman predlaže sistematsku „arizaciju“ jevrejske imovine - oduzimanje posjeda i potiskivanje iz društva, što je poslije rata procijenjeno kao „državna pljačka“. Ajhman je predložio „centralno mjesto“ za iseljavanje Jevreja u zemlje „u kojima Jevreji ne bi mogli nanositi štetu Rajhu“, zemlje čiji kulturni nivo nije visok i gdje bi se protjerani ljudi mogli održati samo uz „rad sa puno samoodricanja“. Ajhman je smatrao da Palestina kao i neke južnoameričke zemlje odgovaraju takvim kriterijumima.

U „Božjem vinogradu“

Ajhman je čak na poziv cionističkih funkcionera 1937. otputovao u Palestinu, gdje je nekoliko dana obilazio planinski lanac Karmel - u korijenu tog imena je hebrejska riječ čije je značenje „božji vinograd“. Palestina je bila pod engleskim mandatom i britanska policija je Ajhmana protjerala u Egipat. Dok je hodao „božjim vinogradom“ Ajhman nije mogao da nasluti da će 25 godina kasnije život okončati oko 100 kilometara južnije, kao jedan od najvećih zločinaca u istoriji čovječanstva.

Anšlus - pripajanje Austrije Trećem Rajhu godine 1938. - za Ajhmana je bio poklon sudbine. Dobija rukovodeće mjesto u SS-u za „gornji tok Dunava“ i mada je na suđenju tvrdio suprotno, u međuvremenu je dokazano da je u Beču komandovao jedinicama koje su u „Kristalnoj noći“ uništavale jevrejsku imovinu i bogomolje. Osnovao je sa svojim saradnicima „Glavnu kancelariju za iseljavanje Jevreja“ u Beču. Po istom modelu organizovao je kancelariju u okupiranom Pragu. Godine 1940. je preuzeo rukovođenje poslova Centrale Rajha za iseljavanje Jevreja u Berlinu, u instituciji u kojoj je počeo karijeru - u Glavnoj bezbjednosnoj kancelariji Rajha. Tu nije mogao da ponovi „bečki uspjeh“ - za 18 mjeseci je protjerao 150.000 Jevreja. Evropa je bila u ratu, sve manje zemalja je bilo spremno da primi Jevreje. Propali su planovi za protjerivanje Jevreja na Madagaskar i započeta deportacija u Nisko u Poljskoj je obustavljena.

Tehnokrata ubijanja, drvosječa, Argentinac

Ajhman je ipak dobio proširene nadležnosti u referatu koji je bio predviđen kao organizacioni mozak deportacije Jevreja iz Njemačke i sa zaposjednutih teritorija.

Adolf Ajhman je znao šta radi. Prisustvovao je masovnim egzekucijama kod Minska, posjećivao koncentracione logore u nastajanju, provjeravao kako rade dušegupke - gasne komore na točkovima. Na Vanzejskoj konferencji na kojoj je januara 1942. donesena odluka o „konačnom rješenju jevrejskog pitanja” Adolf Ajhman je bio zadužen za protokol.

Krajem rata on se odvojio od familije, u Austriji se lažno predstavljao kao oficir vazduhoplovstva, potom je dopao u savezničko zarobljeništvo. Tamo su mu esesovci pomogli da pobjegne i preporučili ga svojim ljudima na sjeveru Njemačke, gdje se na jednom crkvenom imanju skrasio kao drvosječa sa lažnim dokumentima. 1950. prelazi u Italiju i čuvenim „pacovskim kanalima” uz pomoć katoličke crkve odlazi u Argentinu. Uskoro mu se pridružila i porodica. U Argentini mu je rođen i četvrti sin. Adoilf Ajhman je dobio posao kao električar u Mercedesovoj fabrici. Pod imenom Rikardo Klement vodio je malograđanski život. Družio se sa sebi sličnima.

Tajna služba Zapadne Njemačke je godinama znala gdje se krije Ajhman. Ali nacistički kadrovi su služili u novom državnom aparatu, pa se njemačka vlada pribojavala da bi Ajhman mogao da bude neugodan optuženik koji bi svjedočio o ljudima koji su „ispeglali” svoje biografije.

Kako je uhapšen Ajhman?

Njemački državni tužilac Fric Bauer nije se pomirio sa pasivnošću države. Čim je saznao gdje je Ajhman, javio je to nadležnim institucijama u Izraelu. Dodatno je izvršio pritisak - napominjući da postoji opasnost od bijega.

Maja 1960. izraelski agenti su uhvatili Adolfa Ajhmana. Između Izraela i Argentine nije bilo sporazuma prema kojem bi se Ajhman mogao izručiti Izraelu. Ajhmana su tajno odveli iz zemlje i u Izraelu izveli pred sud. To je sa jedne strane bio diplomatski problem između Tel Aviva i Buenos Ajresa, ali i svjetska senzacija.

Proces je promijenio viđenje Holokausta i uznemirio mnoge savjesti, uspavane početkom posleratne decenije „privrednog čuda” u zapadnonjemačkoj mladoj demokratiji. Između aprila i decembra 1961. mediji su u SR Njemačkoj izvještavali svakodnevno sa suđenja. Ajhman je izgledao prosječno, čak jadno u odnosu na zločin u kojem je igrao važnu ulogu.

Ajhman je proveo osam mjeseci iza pancirnog stakla, u Jerusalimu, slušajući iskaze stotine svjedoka, potkrijepljene hiljadama stranica dokumenata. On je ponavljao da je samo izvršavao naređenja. I kada je njegov advokat uložio žalbu na smrtnu kaznu, koja je izrečena nekoliko dana poslije presude da je kriv, u toj žalbi je Ajhman izjavio: „Nisam bio odgovorni vođa, i zato se ne osjećam krivim”.

„Banalnost zla“

Jedna od najčuvenijih kontroverzi nastala je nakon što je njemačko-jevrejsko-američka filozofkinja Hana Arent objavila svoju knjigu „Ajhman u Jerusalimu: Izvještaj o banalnosti zla“. Hana Arent je prisustvovala dijelu procesa u Jerusalimu i bila je potresena odsustvom zvjerstva u Ajhmanovoj pojavi. Ona je zaključila da čovjek po karakteru ne mora biti ekstremno zao, da ne mora biti patološki slučaj ili ideološki fanatik - da bi počinio beskrajno zlo.

Hana Arent je bila ironična, britka. Zajedno sa svojim mentorom Karlom Jaspersom opominjala je da se u slučaju sistematskog uništavanja ljudi ne radi o „zločinu protiv čovječnosti”, već o „zločinu protiv čovječanstva”.

Ajhman je u intervjuima za vrijeme svog argentinskog života izražavao žaljenje što nije bio efikasniji u organizacji ubistava i za sebe je tvrdio: „Nisam bio normalan primalac naređenja, tada bih bio šmokljan, već sam učestvovao sopstvenim razmišljanjem, bio sam idealista”.

Hana Arent nije imala uvid u te izjave koje su objavljene tek mnogo kasnije. Ona je, međutim, proučavala protokole sa suđenja u kojima se Ajhman žalio da ne može da podnese krv ni kad se neko posječe nožem, te da mu je bilo muka od obilaska logora smrti. On je nacističko uništenje Jevreja nazvao „najvećim kapitalnim zločinom u istoriji čovječanstva”. Ostavio je mišljenje o nacionalizmu kojeg se ne bi postidjeli današnji branioci ljudskih prava: “Danas mi je jasno da svaki nacionalizam u svojoj zaoštrenoj formi dovodi do drastičnog egoizma, a odatle do radikalizma nije daleko”. Vjerovatno je htio da ubijedi sudije, da je jedini njegov motiv bio - savjesno izvršavanje zadataka.

Izgleda da mu je Hana Arent povjerovala da nije imao svoju volju. Sudije nisu. Prije 60 godina ustanovile su da je kriv i da se njegova krivica između ostalog sastoji i u svjesnoj namjeri da uništi jevrejski narod, ne samo u volji da služi vođi.

U šestoj deceniji prošlog vijeka teze Hane Arent izazvale su skoro trogodišnju žestoku polemiku. Njemačko izdanje njene knjige je 1964. potpisao šef ugledne izdavačke kuće Piper, Hans Resner. Hana Arent do kraja života nije saznala da je i on do 1945. bio visokopozicionirani nacista. To bi vjerovatno samo učvrstilo vjeru u ispravnost teze da se zlo ne pojavljuje u demonskim obličjima, kakve možda priželjkujemo, jer ga je onda lako prepoznati. Zlo može biti uredno izbrijano, sa finim manirima, ljubazno u ophođenju, prosječno. Dio svakodnevnog, banalnog okruženja. A to je ono najstrašnije u njemu.

Kako god, Oto Adolf Ajhman, najpoznatiji predstavnik „banalnosti zla”, vinovnik masovnih zločina zastrašujućih razmjera, koje je organizovao za pisaćim stolom, obješen je u noći između 31. maja i 1. juna 1962. u izraelskom gradu Ramla, jedva stotinu kilometara od mjesta gde je 1937. šetao gorjem u čijem nazivu je hebrejska riječ „Božji vinograd”.

( Dragoslav Dedović (Deutsche Welle Beograd) )