Fijasko Jugoistočne Evrope

Samit EU-Balkan u Sloveniji u oktobru opet je pružio dokaze o podbacivanju Unije u Jugoistočnoj Evropi. „Parada licemjerja, praznih riječi, bezočnog appeasementa i dvoličnosti“, opisala je političarka Zelenih Viola fon Kramon, ovaj događaj. Ona je i izvjestilac za Kosovo Evropskog parlamenta.

„U proteklih 25 godina nije bilo napretka za građane uprkos milijardama iz Evrope“, kaže bivši austrijski visoki diplomata Volfgang Petrič, koji je ranije upravljao EU misijom prije svega u BiH. Zaista, situacija je tišteća:

1) Proevropski sjevernomakedonski premijer Zoran Zaev je izgubio i lokalne izbore jer EU nije u stanju da konačno otpočne obećane pregovore o pristupanju. Bugarska blokira početak pregovora avanturističkim jezičkim i istorijskim razlozima.

2) Kriza između Srbije i njene bivše, otcijepljene i Albancima naseljene pokrajine Kosovo, uprkos deceniji posredovanja EU, udaljenija je nego ikada od rješenja.

3) Bosna i Hercegovina je već dugi niz godina u samoblokadi zbog spora između muslimanskih Bošnjaka, pravoslavnih Srba i katoličkih Hrvata. Bivši njemački savezni ministar poljoprivrede Kristijan Šmit, koji je u avgustu poslat u zemlju kao predstavnik inostranstva sa gomilom nadležnosti, sjedi između svih zamislivih stolica. „On je za mjesec dana uspio da postigne to da ga ni jedan lokalni političar više ne podržava”, kaže direktor Transparency international Srđan Blagovčanin.

4) Dugogodišnju političku „ljubavnu vezu” bivše kancelarke Angele Merkel i predsjednika Srbije Aleksandra Vućiča civilno društvo opisuje kao pogubnu: Vućič je uspostavio autokratski sistem po mjeri sopstvenih potreba, u kojem su državne institucije iznutra uništene, mediji potlačeni, pravosuđe u okovima, a opozicija šikanirana. Od Vućičevih ustupaka u kosovskom sporu, kojima se Merkelova zauzvrat podršci nadala, nema ništa.

5) Populisti, poput mađarskog premijera Viktora Orbana, srpskog Vućiča i slovenačkog premijera Janeza Janše, udružili su snage sa poljskim premijerom Mateušom Moravjeckim, šefom italijanske desničarske partije Lega Mateom Salvinijem i francuskom desničarskom ekstremistkinjom Le Pen.

6) Dugogodišnji premijer Edi Rama dominira u Albaniji, članici NATO-a, upitnim metodama. Početka pregovora o pristupanju EU nema zbog veta Francuske i Holandije zbog izostanka sudskih procesa protiv korumpiranih sudija i tužilaca, ali prisustva krijumčarenja droge velikih razmjera, izborne prevare i gušenja slobodnih medija.

7) Rumunija i Bugarska se i deceniju i po nakon ulaska u EU i dalje smatraju posebno korumpiranim državama, u kojima moćni političari buše državne institucije u svoju korist i iskrivljuju pravosuđe za svoje interese.

8) Crna Gora, članica NATO, blokirana je trajnim nacionalističkim sukobima u trouglu Crnogorci/Srbi/Srpska pravoslavna crkva.

9) U svim državama u regionu - bez izuzetka - cvjeta korupcija: od temelja do najviših nivoa. Muze se prije svega preko izmanipulisanih javnih tendera. Trgovinski i ekonomski monopoli diktiraju maksimalne cijene. Vrhunski političari serijski kupuju akademske titule i plagiraju disertacije.

10) Moskovska propaganda ima uticaja na široke krugove stanovništva koje Rusiju vidi kao svog najbližeg prijatelja i ekonomskog partnera. Međutim, istina je sušta suprotnost. Izuzimajući isporuke ruskog gasa, zemlje Jugoistočne Evrope najveći dio svoje trgovine obavljaju sa EU.

11) Stanovništvo je rezignirano i spas traži u emigraciji, posebno u pravcu Njemačke i Austrije. Hrvatska je izgubila oko 10% stanovništva od ulaska u EU 2013. Stotine hiljada ljudi su okrenule leđa Bosni i Hercegovini. Odseljavaju se prije svega obrazovani mladi ljudi.

Pa ipak, u svojim godišnjim „Izvještajima o napretku“, Evropska komisija govori o „umjerenim reformskim uspjesima“ i papagajski ponavlja preporuke podijeljenim narodim na Balkanskom poluostrvu: „Počnite se podnositi međusobom!“ Predsjednica Komisije Ursula fon der Lajen tokom svog posljednjeg obilaska Balkana pohvalila je „snažne koncentracije na fundamentalnim reformama“, koje su „ogromne“: „Uradili ste mnogo napornog posla”. Prema vladama kritički orijentisani novinari i civilno društvo u regionu bili su više nego zapanjeni ovom brutalno pogrešnom procjenom.

Navodni politički uspjesi

Tokom svoje posljednje posjete Srbiji u septembru, kancelarka Merkel je svedržećem predsjedniku Vućiču laskala kao garantu društveno-političkih reformi. Ali: od njene prethodne posjete Beogradu 2015. godine „nijedna velika fundamentalna reforma“, nije realizovana, konstatuje beogradsko predstavništvo njemačke Fondacije “Hajnrih Bel”, bliske sada vladajućoj Zelenoj partiji u Berlinu. Istaknuti srpski profesor ekonomije Miodrag Zec kritikuje da u Srbiji postoji „metastazirajući politički model u kome je Jedan Jedini postao najvažnija i nedidirljiva društvena institucija koja diktira kretanje kapitala i raspodjelu vrijednosti“. Srpski bestseller autor Marko Vidojković „sa gnušanjem“ gleda na dugogodišnju podršku Merkelove Vućiču: „EU je odlučila da se osloni na stabilokratiju u Srbiji - bez obzira na to što je ona u Srbiji diktatura ."

Kako je moguće da se realna situacija i pseudorealnost, koju prikazuju zapadni političari, toliko razilaze? Zijad Bećirović, direktor International Institute for Middle East and Balkan Studies (IFIMES), sa sjedištem u slovenačkoj prestonici Ljubljani, kaže: evropsku politiku na vrhu ne zanimaju mnogi komplikovani balkanski problemi pa su zato ove teme delegirane na „niže nivoe“. Armija diplomata na lokalnom balkanskom nivou dobila je odriješene ruke da radi po sopstvenom nahođenju. „Predstavništva EU su tako postala plodno tlo za kriminal i korupciju“, tvrdi istaknuti politički stručnjak, uprkos tome što je većina osoblja EU ozbiljno angažovana na svom poslu. Korumpirani dio evropskih eksperata i diplomata radi zajedno sa korumpiranim političkim elitama balkanskog regiona. Poznati su korupcijski poslovi u ‘Misiji vladavine prava’ (EULEKS) na Kosovu (od 2008), najskupljoj od svih misija EU u inostranstvu.

Ovaj žalosni uticaj korumpiranih predstavnika EU nastavlja se i u vrhunskoj politici: vodeća snaga nove vlade u Rumuniji, članici EU, su Čaušeskuovi postkomunisti (PSD). Zamjenik premijera Sorin Grindeanu je posebno kontroverzan. On je 2017. hitnom uredbom implementirao razvodnjavanje Krivičnog zakona za korumpirane političare, čime je izazvao masovne ulične proteste. Bivši predsjednik PSD Liviu Dragnea pušten je prijevremeno iz zatvora u julu, a tamo je boravio zbog korupcije. Protiv njega je u toku još jedan korupcijski postupak. Protiv Kalina Popeskua Taričanua, bivšeg šefa rumunske vlade i predsednika Senata, upravo je pokrenut postupak za korupciju. U junu 2021. godine zamrznuta su sredstva EU za rumunsku deltu Dunava, kao svjetsku baštinu UNESCO-a, u iznosu od 1,1 milijardu eura. Dio toga se slivao u kompanije uticajnih političara i sa njima povezanih oligarha, koji nikave veze sa deltom Dunava nemaju. Sistematska korupcija će se vjerovatno dramatično povećati ogromnim sumama iz Brisela, koje su dio plana obnove posle korone: Bukurešt je podnio zahtjev za 15 milijardi eura zajmova sa niskim kamatama i za preko 14 milijardi eura nepovratnih sredstava.

Evropske partijske familije u lošem svjetlu

Sergej Stanišev je već devet godina predsjednik Partije evropskih socijalista (PES), krovne EU udruge ljevičara. Njegovu vladavinu u Bugarskoj (2005-2009) obilježilo je zaustavljanje briselskog novca nakon navoda o sistematskoj korupciji i toleranciji mafijaških struktura. PES tradicionalno drži zaštitničku ruku nad dugogodišnjim šefom albanske vlade Edijem Ramom, koji čak ni među dobronamjernima ne važi za „besprekornog demokratu“.

S druge strane je bugarski premijer Bojko Borisov, koji je navodno duboko umiješan u korupciju i koji je vodio vladu jedanaest godina. On se nalazi pod zaštitom konzervativne Evropske narodne partije (EPP). Fondacija “Hans Zajdel”, koja je bliska vladajućem bavarskom CSU, bila je kum pri osnivanju Borisovljeve partije GERB, a EPP ga je aktivno podržavala, kao svog člana, u predizbornim kampanjama. Kompromitujuće fotografije Borisova kako spava pored pištolja, gomile novčanica od 500 eura i puno zlatnih poluga - koje su se pojavile na internetu prije godinu i po dana i nikada nisu verifikovane - nisu izazvale veću pažnju u EU. Međutim, izazvale su višemjesečne proteste u Sofiji pod motom „Mafija napolje“. Meta protesta je bilo i predstavništvo EU u Bugarskoj. Uglavnom mladi demonstranti glasno su kritikovali „fasadnu demokratiju“.

EPP je imala sumnjivu ulogu i sa svojom članicom Mađarskom, iako premijer Orban otvoreno vuče za nos Brisel, tlači medije i pravosuđe u zemlji i maltretira civilno društvo. Bez obzira na to, dugo mu je omogućavano da stvara mrežu sa drugim populistima i nacionalistima u EU. Orban je takođe uspio da zabilježi kao uspjeh to što je njegov čovjek od povjerenja, Oliver Varhelji, već godinu dana komesar za proširenje EU, za koga se kaže da posebno štiti Srbiju od neprijatnih kritika. Sredinom oktobra je izjavio: „U Srbiji postoji obnovljena posvećenost reformama”, što je van svake pameti. Varhelji je „pogrešan čovjek na pogrešnom mjestu“, kažu u Evropskom parlamentu, jer kreči i uljepšava negativne izvještaje EU o situaciji u Srbiji. I kako onda predstavnik Mađarske, koja dugo gazi zajedničke evropske vrijednosti, uopšte može da bude uzor članicama i zemljama kandidatima EU u Jugoistočnoj Evropi? Srpski psiholog Žarko Trebješanin otvoreno kaže: „Svima je jasno da ovdje imamo potekminovsku fasadu demokratije, ali i to da iza ove kulisa, iza institucija i zakona, u stvarnosti nema ničega.“ Orban demonstrira solidarnost sa Srbijom čestim sastancima sa Vućičem i vođom bosanskih Srba Miloradom Dodikom.

Prema posljednjim anketama, samo 36% ljudi u Srbiji odnose sa EU opisuje kao dobre. Nasuprot tome, 85% odnosno 82% vjeruje da njihova zemlja ima najbolje odnose sa Kinom i Rusijom. Međutim, Srbija tri četrtine sve svoje trgovine obavlja sa EU, iz koje dolazi dvije trećine svih stranih investicija. Većina donacija ili kredita sa niskim kamatama dolazi sa Zapada. Iako imidž Rusije i Kine vrtoglavo raste, nijednom Srbinu ne pada na pamet da emigrira u Rusiji ili Kinu. „Zemlje zova čežnje“ prije svega su Njemačka i Austrija, ali i Švajcarska, Skandinavija, Velika Britanija i SAD.

Svako malo stižu novi predlozi zapadnih tink tankova da borbu protiv ovog poricanja realnosti od strane velikog dijela stanovništva na Balkanu treba voditi dodatnim milijardama eura. Što ne vodi ničemu. Političke elite Jugoistočne Evrope Evropsku uniju odavno više ne vide kao zajednicu vrijednosti, već kao jednostavan mehanizam za transfer milijardi eura a bez ikakvih reformskih obaveza. Korumpirani vrh politike Balkana je i do sada bio centralni sagovornik administracija i u Briselu i u Vašingtonu. „Evropa je bukvalno nesposobna“, zaključuje kosovski politički savjetnik Adrijan Arifi: „Kao i uvijek, sve nade počivaju na Americi.“ Američki predsjednik Džo Bajden poslao je u region čitav tim iskusnih poznavalaca Balkana. Dok EU i njene države-članice i dalje razmišljaju o etničkim kriterijumima, Gabrijel Eskobar, kao jedan od ovih novih američkih izaslanika, kaže: „Problem Bosne i Hercegovine nije etničke prirode, već sistematska korupcija i nedostatak kredibiliteta političkih aktera“.

Ideje za novu politiku na Balkanu

Do sada su članice EU na Balkanu često igrale jedna protiv druge. Ali potrebna je konzistentna i srednjoročno koncipirana politika Brisela prema Jugoistočnoj Evropi - uz:

1) Uslovljavanje „finansijskih sredstava za reforme“ i sankcije protiv nacionalističkih revolveraša. U novembru, na primjer, zbog unutrašnjeg neslaganja, EU nije mogla da se dogovori o sankcijama bosansko-srpskom političaru Dodiku zbog njegove politike secesije.

2) Više omladinske razmjene: čak su i mladi nacionalistički zatrovani od strane svojih roditelja, škole i medija. Opcije, kao što je Erasmus + koga je koristilo 30.000 mladih sa Zapadnog Balkana između 2015. i 2020. godine, nisu dovoljne.

3) Povećana saradnja sa organizacijama civilnog društva, čak i ako je opozicija u praktično svim balkanskim zemljama posvađana i nacionalistički obojena.

I prije i iznad svega:

4) Stvaranje kontra-javnosti koja bi se suprotstavila stalnoj propagandi (takođe protiv EU) tabloidnih medija potčinjenih vlastima, medijskim monopolima oligarhija i korozivnom uticaju ruskih državnih medija, poput Sputnjika, u praktično svim zemljama Balkana. Istraživanja u provincijalnim gradovima, poput Vranja na jugu Srbije, pokazuju da se ljudi osjećaju informisano, ali ih medijski monopoli drže u neznanju, jer tamošnje stanovništo ne zna apsolutno ništa o bezbrojnim aferama i raširenoj korupciji u svojoj zemlji.

Autor je docent za politikologiju i novinarstvo na više njemačkih univerziteta; bio je dugogodišnji šef dopisništva za Jugoistočnu Evropu njemačke novinske agencije DPA

(Internationale Politik)

Prevod: Mirko Vuletić

( Dr Thomas Brey )