Litije – sedam (is)koraka emancipacije

Episkopski savjet Srpske Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, tačno prije dvije godine, pred Badnji dan 2020, objavio je da će nakon Božića, Crkva organizovati narodna okupljanja dva puta sedmično, i to četvrtkom i nedjeljom ”u terminu u kom su se i do sada odvijali, poslije večernje službe i molebana, u mjesnim hramovima. Sadržaj protestnih poruka, i putanju molitvenih litija – odrediće narod i mjesno sveštenstvo uz blagoslov eparhijskih arhijereja.

Ono što je sada jasno – dok god traju pomenuta sabranja, njihove poruke moraju ostati rasterećene bilo kakve politizacije, strančarenja, pa i bilo kog oblika nacionalizma, ili kakve god zemaljske ideologije, koja nema veze sa jevanđelskom blagom vijesti. A sve u skladu sa preporukama Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve, od 4. januara 2020. godine”. Ovim proglasom litije su iz spontanog crkveno-narodnog okupljanja prešle u uređeni bogoslužbeni poredak koji smo svi zapamtili, i koje je svijet prepoznao.

Litije na ulicama Crne Gore, inicirane u obliku molitveno-protestnog skupa, čiju dvogodišnjicu obilježavamo ovih dana, vremenom su prerasle u široki, građanski emancipatorski pokret. Taj pokret je konsenzualno okupio obespravljene građane koji su u litijama prepoznali oblik mirnog, legitimnog otpora zloupotrebi moći i sile državne vlasti u različitim sferama, a ne samo u pogledu crkvenog pitanja. U tom smislu, litije predstavljaju prvi masovni, autentični pokret u svrhu jačanja sekularnog i građanskog društva u Crnoj Gori.

Da, molitvom smo se borili za odvojenost Crkve od države. Molitvom u kojoj su vjernici aktivno učestvovali, a agnostici, ateisti i pripadnici drugih vjera, svojim prisusutvom iskreno podržali.

Ovo su najvažniji plodovi tog i takvog pokreta, ili sedam (is)koraka u slobodu i demokratiju koje su Crnoj Gori donijela litijska kretanja:

1. Afirmacija principa ustavnosti i legaliteta. Zaustavljen je antiustavni naum predsjednika Crne Gore i njegove, tada vladajuće, partije DPS koji se okomio na srž sekularne odvojenosti Crkve od države, kroz njihovo nastojanje da sekularna partija pravi ili obnavlja neku crkvu. A sve ovo sa očiglednom namjerom da se utiče na organizaciju, imovinu i integritet SPC u Crnoj Gori. Ne samo da su litije odbranile ustavni princip odvojenosti države i crkve, već su, šire posmatrano, predstavljale građanski samosvjesnu odbranu niza ustavnih normi: načela jednakosti pred zakonom, zabrane diskriminacije, nepovredivosti prava svojine, slobodu vjere. Prema tome, litije su autentični doprinos crnogorskog društva istorijskim tekovinama građanske borbe za poštovanje ljudskih prava i sloboda.

2. Litije su dovele do podizanja opšteg nivoa pravne kulture i jačanje pravne svijesti u društvu. Donijet je bolji zakon od onog kakav je prvobitno usvojen u našem parlamentu, a na terenu pravne argumentacije oslobođen je, do tada neslućen, kritički potencijal stručne javnosti. A da su sporne tačke diskutabilnog zakona bile, u najmanju ruku, suvišne – priznao je nedavno i javno, bivši premijer crnogorske Vlade, one Vlade koja je i predložila zakonski tekst. U tom smislu, borbom za bolji zakon, istaknut je vitalni značaj zakona kao sredstva ostvarenja vladavine prava.

Osim toga, litije su pokazale da je legitimitet konstitutivni pojam demokratske države. Istrajnim i najmasovnijim protestima u istoriji crnogorske demokratije, iskazan je čvrst stav građana da predstavnički karakter parlamentarne demokratije ne može biti tumačen protivno volji građana, – nosilaca izvornog suvereniteta. Intenzivna i dugotrajna društvena debata o spornim zakonskim odredbama je pokazala da, de lege ferenda, legislativni mehanizam mora konsultovati i uvažavati jasno izražene stavove ključnih društvenih aktera, bez obzira na to da li su i formalno zastupljeni u zakonodavnom aparatu. Litije su tako oživotvorile koncept legitimiteta kao uvijek prisutan izazov koji građanin upućuje demokratskoj kondiciji državne vlasti.

3. Crkva je pokazala, od početka do kraja trajanja litija, da ne pristaje na političku (zlo)upotrebu svog imena i identiteta. Kao što je ustala protiv anti-crkvenog zakona DPS-a, tako je odolijevala izvjesnim pokušajima da se njen protest oboji stranačkim i ideološkim koloritom, raznim porukama koje bi favorizovale međustranačko nadgornjavanje, ali i nastojanjima nekih političara da ovom građanskom pokretu daju dominantno nacionalistički ton.

Prisustvo različitih simbolika na litijama svjedoči o njenoj građanskoj širini, a to što je najupečatljivija bila simbolika srpskog naroda je razumljivo, s obzirom na to da je srpski identitet u Crnoj Gori, prethodnih godina i nezavisno od usvajanja ovog zakona, bio najviše ugrožen od zvanične crnogorske politike. Valja istaći i to da ono što se u političkoj svakodnevici Crne Gore percipira kao skup srpskih nacionalnih simbola, zapravo predstavlja srž autentične simbolike Knjaževine, odnosno Kraljevine Crne Gore. Podsjetimo da se u aktuelnom Zakonu o državnim simbolima Crne Gore afirmiše zaštita i poštovanje istorijskih simbola , pa time i posebno zastave trobojke kao nekadašnje državne zastave. Sve ovo nije ni na koji način moglo da povrijedi ni uznemiri bilo kog građanina Crne Gore, od onih koji srpski identitet ne doživljavaju kao svoj – osim što je moglo da ih podsjeti da pored sebe imaju sugrađane i najčešće bliske srodnike koji baštine drugačiji identitetski stav, i koji, eto, mirno protestuju.

Posmatrano sa tog aspekta, litije su u potpunosti dekonstruisale politički fabrikovan mit o “neprijateljskom nacionalnom identitetu” koji ugrožava državu. Jer, to je identitet građana ove države. Građanska država treba da ga štiti a ne da ga progoni.

4. Demonstrirana je forma nenasilnog, aktivnog i upornog građanskog otpora koja je usklađena sa svim evropskim standardima, i koja je napravila sponu, most razumjevanja Crne Gore sa demokratskom Evropom. Postavljen je oblik građanske borbe za pojedinačna i kolektivna prava koji iskače iz uobičajnog balkanskog klišea. Balkan je, nažalost, u očima Zapadne Evrope postao sinonim za sukobe, za nasilje, za nestabilnost… i sad, u sred tog Balkana, imamo višemjesečni mirni protest. U tom smislu, litije su bile produženi čas produhovljene demokratije.

5. Direktna posljedica litija je PRVA U ISTORIJI CRNE GORE mirna smjena dotadašnje vlasti na parlamentarnim izborima. Teme koje se vezuju za položaj Crkve jesu bile inicijalni okvir (planovi i namjere Crkve se nijesu kretale izvan tog okvira ), ali on se, kao što je već istaknuto proširio i okupio različite društvene grupe i organizacije koje su težile političkim promjenama.

6. Litije su postigle sve ono što se postavlja kao cilj razvoja savremenog demokratskog društva. Bile su nenasilne, a sa jakim građanskim, višenacionalnim i višekonfesionalnim karakterom. Stvorene i razvijale se na bazi načela ljudskih prava, a ne na osnovu pripadnosti narodu, ideologiji ili stranci. Litije su inspirisale i legitimisale nove modele horizontalne asocijacije i samoorganizovane građanske akcije. Po prvi put u društvenu i političku debatu o slovu jednog zakona, u obliku spontanih lista podrške stavovima SPC, uključili su se glasovi neformalnih esnafskih skupina. Od univerzitezskih profesora, prosvetnih i zdravstvenih radnika, preko advokata, inženjera pa do umjetnika i sportista. Nesumnjivim uticajem koji su takve liste podrške ostvarile, artikulisano je jedno novo dostignuće demokratskog pluralizma. Profesionalni i vokacijski identitet, kao platforma međusobnog raspoznavanja i povezivanja građana, otkriva nove mogućnosti ad hoc građanske participacije u demokratskim procesima. Perspektiva ovakvog delovanja principijelno je neograničena, za razliku od polja akcije formalnih struktura sličnog karaktera(sindikati, komore, strukovna udruženja)kao institucionalizovanih socijalnih partnera.

7. Unutar građanskih snaga koje su dovele do emancipacije iskazane u prethodnih 6 tačaka, litije su uspostavile nesvakidašnje narodno jedinstvo, koje nije zavisilo ni od kakvih političkih centara moći, ni od kakvih materijalnih interesa građana, nego od želje za osvajanjem novih prostora građanskih sloboda. Takvo jedinstvo unutar jednog idejnog pokreta, očigledno nadstranačko jedinstvo – predstavlja nesvakidašnju pojavu, i jedan model građanskog i demokratskog progresa, (koji opominje da niti jedna pojedinačna politička partija ili koalicija ne bi smjela sebi pripisivati domete ovog otpora ). Koliko god bile napadane od strane brojnih medija koji su pod upravom predstavnika bivše vlasti, litije su uspjele, naročito u tri najveća crnogorska grada (dakle, u najurbanijim sredinama) da svoju poruku izdignu iznad nacionalnog dualiteta pravoslavne većine, i da u prvi plan istaknu univerzalne hrišćanske, a time i demokratske teme i poruke.

Tekst preuzet sa sajta Mitropolije crnogorsko-primorske

( Mićun Milatović, Gojko Perović )