Kako zamrznuti maglu i razbiti je na komade

Posmatrajući današnje okruženje, uz uporne pokušaje da ga objasnimo i sagledamo u cjelini, javlja nam se anksiozan osjećaj da sve izmiče kontroli. Osjećaj da nam je svega previše, od informacija, užurbanosti, potrebe da se objavi, ugleda, pogleda, odvlači nas od prave slike realnosti u kojoj obitavamo. Može se reći da je sve to zbog toga što je dominantna slika koju dobijamo zamagljena, s mnoštvom lažnih alternativa i “zanimljivih perspektiva”, gdje imaginacija biva potkopana intervencijom gotovih rješenja “bez kojih se ne može”.

Koristeći se riječima iranskog filozofa Reze Negarastanija - u gustoj magli prividnih izbora, kada se imaginacija usmjeri na režim lažnih alternativa, stvarne postaju deficitarne - postaje nam jasno da je ta magla, ustvari, lice globalnog kapitalizma (koji, prema nekim autorima, već ima formu korporacijskog neo-feudalizma), i u tom smislu, naše okruženje, iako funkcioniše po njegovim obodima, nije pošteđeno posljedica njegovog djelovanja.

Svijest da je neoliberalizam sa svojim zahtjevima prodro duboko u infrastrukturu, otvara nam i prikazuje još jednu sliku koja dominira, a to je slika nedostatka odgovornosti. Pomenuti nedostatak odgovornosti, u situaciji zanemarenih kategorija vrijednosti u etičkom smislu, ide pod ruku sa reprodukovanjem pasivnosti iznova i iznova, jer svako pomjeranje otkriva i nepravilnosti, a nepravilnost povlači odgovornost. Zato je jedna od nametnutih slika i neuhvatljivost, kompleksnost, privid da je nemoguće mijenjati tako uređen sistem. Današnje stanje je obesmislilo sigurnost i ništa se više ne podrazumijeva samo po sebi. Potrebno je djelovati i naći adekvatno rješenje.

Naravno, rješenje postoji - preuzeti odgovornost. Vjerovatno zvuči nemoguće, i kao da dolazi iz sfere koja nije baš svojstvena našem okruženju, ali je, zapravo, vrlo jednostavno - potrebno je svoju poziciju posmatrati kao poziciju odgovornosti, kao mjesto djelovanja, a ne samo kao poziciju moći. Jedan od modela može biti i samoorganizovanje i međusobno pružanje pomoći i podrške. Na taj način, moguće je zainteresovati i institucije koje su u višedecenijskom statusu održavanja mirovanja zbog kojeg nezavisni sektor ne može adekvatno da učini stvari vidljivijim, jer gubi snagu na probleme koji su van njihovog domena i moći, a koje treba rješavati kroz institucije i zajedničko zauzimanje oba sektora, uz državnu podršku.

Umjetničko djelovanje je, recimo, jedan od veoma djelotvornih načina. Dijalog i saradnja, takođe, što nas dovodi do toga da je neophodno uvezivanje i prepoznavanje istih ili sličnih ciljeva i namjera što bi, neminovno, otvorilo put drugačijem sagledavanju, konkretno, situacije u kulturi kod nas. I tu nije u pitanju sama umjetnička produkcija, već odgovornost u bavljenju umjetnošću i kulturalnim poslanjem, uopšte. Jer, nije dovoljno da umjetnička produkcija postoji kao takva, već da ona bude na tematski i metodološki relevantan način uvezana sa savremenim istraživanjima i komunikacijom u oblasti vizuelnih umjetnosti i van Crne Gore. Mali pomak iz zone komfora koja nas uljuljkuje i daje nam izmetnutu sliku realnosti bio bi jasno razlučivanje puke reprezentacije koju viđamo od strane većine institucija, bez jasnog i vidljivog programa ili vizije koji bi bili usmjereni na razvoj i istraživanje, i namjere da se iskaže briga i ponudi pozitivan model stvaranja prostora za napredak i učenje kroz uvezivanje s međunarodnim prostorom savremenosti. To bi trebalo da bude zajednička odgovornost i jedna od uloga koju imaju institucije.

S tim u vezi, izdvojila bih događaj u organizaciji Centra savremene umjetnosti Crne Gore i Instituta za savremenu umjetnost, kao događaj koji čini razliku. Naime, 9. decembra prošle godine otvorene su dvije izložbe - Bijenale mladih Post Yu*th i izložba finalista nagrade za mlade vizuelne umjetnice i umjetnike “Milčik”, a dan ranije organizovano je i predavanje Tjaše Pogačar, kustoskinje 34. Bijenala grafičke umjetnosti “Iskra Delta” u Ljubljani po naslovom “Izgradnja svijeta sa periferije”.

Naći se u istom trenutku sa zajedničkim ciljem kao što je podrška mladim vizuelnim umjetnicima u njihovom daljem umjetničkom razvoju, Centar savremene umjetnosti i Institut za savremenu umjetnost udružili su snage i svoje resurse i organizovali zajednički događaj koji je rezultirao otvorenim prostorom za povezivanje, razmjenu i dijalog, stvarajući tako obrise jedne nove pozicije koja nudi drugačiji pogled na današnje umjetničko stvaranje.

Institut za savremenu umjetnost već duži niz godina predstavlja alternativnu kulturalnu platformu u Crnoj Gori koja se kroz organizaciju edukativnih, umjetničkih i multidisciplinarnih istraživačkih projekata bavi pojavama u društvenom i umjetničkom diskursu Crne Gore, i povezivanjem sa regionalnim i internacionalnim prostorom savremene umjetnosti stvara sadržaje koji su bazirani na kritičkoj refleksiji o savremenom trenutku.

Jedna od aktivnosti je i ustanovljenje nagrade za mlade vizuelne umjetnice i umjetnike “Milčik” koja nosi naziv istoimenog djela našeg istaknutog umjetnika Milije Pavićevića, a koja se dodjeljuje svake druge godine. Nagrada je dio Young Visual Artist Award internacionalne mreže od 11 zemalja i podrazumijeva, pored novčane stipendije koju od osnivanja dodjeljuje istoričar umjetnosti dr Aleksandar Čilikov, dvomjesečni rezidencijalni boravak u Njujorku, kao i samostalnu izložbu nakon povratka sa rezidencije. Na taj način, Institut pruža podršku mladim umjetnicima i otvara mogućnost za povezivanje sa međunarodnim savremenim umjetničkim praksama.

Na ovogodišnjem izdanju nagrade, u Perjaničkom domu i Galeriji “Klub” u okviru Centra savremene umjetnosti, organizovana je izložba četvoro finalista: Milke Delibašić, Milice Mijajlović, Ane Aleksić i Semira Mustafe.

Nagradu je osvojio umjetnik Semir Mustafa za rad If a boy cannot break your heart, your country certainly will (Ako ti momak ne slomi srce, tvoja zemlja sigurno hoće). Riječ je o performansu pri kojem je umjetnik na zidovima galerije sprejom ispisao navedenu rečenicu, čime je sažeto demonstrirao i neposredno predstavio složenost konteksta u kom živimo, djeleći sa publikom osjećaj izostavljenosti iz društva i nemogućnosti da iskaže svoje pravo biće. Semirov rad je hrabar i angažovan gest koji šalje snažnu poruku kako široj publici, ukljućujući i marginalizovane zajednice, tako i institucionalnom establišmentu. Njegova konceptualna praksa u cjelini se ističe kao važan primjer refleksije o identitetu, empatiji i prihvatanju kroz performativne prakse i multimediju.

Pored nagrađenog, i ostali radovi se bave nekim od značajnijih tema koje ne operišu samo na lokalnom nivou. Pitanjima lične i kolektivne odgovornosti prema društvenoj traumi i opresivnom institucionalnom (obrazovnom) sistemu bavi se rad (video instalacija) Milke Delibašić “Posljednji ples”, koji predstavlja jedan empatički čin i umjetničku reakciju na reprepresivne režime moći.

Ispitivanje toksičnog maskulinog okruženja, pitanja nametnutih identitetskih uloga i suočavanja s istim, dio su prakse umjetnice Milice Mijajlović koja se predstavila ambijentalnom instalacijom i video radom pod nazivom “Samo se osvrni oko sebe, krv se proliva u potocima i još nekako veselo, kao da je šampanjac”, koja za polazište uzima tanku liniju između slavlja i nasilja, odnosno, onu tačku u kojoj stanje veselosti i opijenosti prelazi u incident.

Temama vezanim za transformaciju javnih prostora i urbanih pejzaža u okolnostima turbulentnih društvenih, ekonomskih i političkih režima bavi se umjetnica Ana Aleksić koja se predstavila ambijentalnom instalacijom i video radom “Pogled u_kroz”.

Još jedan pogled na savremenost, ali iz drugačijeg ugla, pruža izložba Bijenala mladih Post Yu*th, postavljena u Dvorcu Petrovića na Kruševcu. Ove godine organizovano je drugo izdanje Bijenala pod nazivom “Saučesništvo anonimnih materijala”, prema kustoskoj koncepciji umjetnika Darka Vukića. Na izložbi učestvuje osmoro mladih umjetnica i umjetnika iz zemalja bivše Jugoslavije: Brigita Antoni, Milica Mijajlović (Crna Gora), Luka Ličina (Srbija), Nataša Nedelkova (Sjeverna Makedonija), Miloš Trakilović (Bosna i Hercegovina), Andrej Škufca (Slovenija), Marko Gutić Mižimakov (Hrvatska), Laureta Hajrulahu (Kosovo).

Naslov izložbe dijelom je preuzet iz naslova djela iranskog filozofa Reze Negarestanija - Cyclonopedia - Complicity of Anonymous Materials (Ciklonopedija - saučesništvo anonimnih materijala), a inspirisan je i izložbom “Spekulacije o anonimnim materijalima” koja je organizovana prije nekoliko godina u Fridericijanumu u Kaselu. Riječ je o jednoj alternativnoj i eksperimentalnoj koncepciji koja svoje polazište ima u filozofiji spekulativnog realizma, a ispituje načine na koje se, izmještajući poziciju čovjeka kao dominantnog u sporedni plan, sama materijalnost ispoljava i kako funkcioniše u digitalnom okruženju, u situaciji pojačane infiltracije tehnologije u svakodnevni život. Fokus na materijalnom aspektu, na autonomnosti materijala, bez insistiranja na narativnoj potki ili čvrstoj kontekstualizaciji, donosi nam jedno novo viđenje umjetnika rođenih krajem osamdesetih i u prvoj polovini devedesetih godina.

Govoreći o devedesetim godinama, jasno je da je transformacija na geo-političkom, društvenom, ekonomskom planu, uzela maha. U informatičkom i medijskom okruženju došlo je do nevjerovatnog porasta cirkulacije podataka i stalnog širenja digitalnog svijeta u kome se svakodnevno razmjenjuju različiti sadržaji (uključujući i kulturalnu produkciju i razmjenu). U tom smislu, mediji i vizuelni jezik doživljavaju veoma brze promjene - dolazi do njihove sve veće umreženosti, prožimanja i hibridizacije, pa više ne možemo da govorimo o ekskluzivitetu jednog pogleda/medija u stvaranju umjetnosti, već o kombinovanju više njih. Umjetnici, koristeći novi jezik medija i vizuelnost, dolaze do novih pomaka unutar umjetnosti, koji se mogu primijetiti na izložbi “Saučesništvo anonimnih materijala” kroz radove čiji autori operišu u polju performansa, skulpture, (ambijentalne) instalacije, video arta, teksta, kompjuterski generisane slike (generativne umjetnosti), eksperimentalnog filma, animacije, i drugih hibridnih formi. I sam katalog izložbe, njegov dizajn, tekst, u skladu s umjetničkim delovanjem Darka Vukića, prati izložbu na adekvatnom nivou.

Nagradu ovogodišnjeg Bijenala osvojio je umjetnik Andrej Škufca iz Slovenije za rad pod nazivom “Black Market” (Crno tržište). Riječ je o jednom monumentalnom i složenom modularnom sistemu instalacija koje dominiraju prostorom izložbe, koje su napravljene najvećim dijelom od sintetičkih materijala (poliuretan, poliester, akril, gel za specijalne efekte, aluminijum). Oslanjajući se na prakse spekulativnog dizajna, ovaj rad se, između ostalog, bavi pitanjem moguće, alternativne budućnosti koja obuhvata emancipatorski potencijal tehnologije i preispitivanje uloge i pozicije čovjeka.

O poziciji i ulozi tijela unutar digitalnog svijeta govore nam radovi Marka Gutića Mižimakova, koji se na otvaranju izložbe predstavio performansom “Ne sasvim nasumično i rijetko” kao drag queen Anne Ampersand. Pored toga, na izložbi je predstavljena dvokanalna video instalacija “Thank you for being here with me” (Hvala vam što ste ovdje sa mnom) koja za polazište ima digitalno otjelovljavanje figura uz pomoć algoritma, koji pokreće dva afektivna klona - animirane figure nastale hibridizacijom postojećih 3D modela u okviru softvera sa video zapisom autora rada, pri čemu nastaje transfer pokreta i govora između realnih likova i klonova. Greške nastale u ovom procesu zapravo su afekti, legitimni pokreti nastalih figura, što predstavlja zanimljiv način ispitivanja korelacije između digitalno otjelovljenih figura i realne prisutnosti posmatrača.

Načinima medijske reprezentacije nasilja bavi se rad Miloša Trakilovića “All But War is a Simulation” (Sve osim rata je simulacija). Riječ je o dvokanalnoj video instalaciji koja kombinuje teoriju, popularnu kulturu, poeziju i lična iskustva autora po pitanju migracija, militarizacije i digitalne tehnologije ispitujući načine funkcionisanja mehanizama vizualnosti i preplitanja slike i jezika.

I druge značajne teme, kao što su unutarnji i spoljni sukobi pojedinaca u okviru različitih društvenih modela (Luka Ličina), pitanja granica virtuelnog i fizičkog svijeta kroz teme privatnosti, roda, intime, digitalnih ekosistema (Laureta Hajrulahu), veza između identiteta, memorije i vizuelne percepcije (Nataša Nedelkova), potom različite transformacije svijesti u korelaciji s atmosferom mjesta (Brigita Antoni), istraživanje različitih stanja i emocija, pozicija i uloga u patrijarhalnom okruženju (Milica Mijajlović), zastupljene su na izložbi i predstavljaju više nego zanimljiv uvid u preokupacije odabranih mladih umjetnika.

Na kraju, treba se osvrnuti i reći zbog čega su izložbe ovog tipa značajne.

Njihova važnost je najprije u tome što nude rijetku priliku mladim umjetnicima da se susretnu sa generacijskim praksama iz regiona, kao i sa temama i teorijama koje su aktuelne u diskursu savremene umjetnosti, koje se često direktno obraćaju novim generacijama i tretiraju pitanja koja pogađaju njihovo iskustvo života u veoma izazovnim vremenima.

S druge strane, postojanje ovakvih izložbi daje nam za pravo da kažemo da je razbijanje magle, u opštoj preplavljenosti svakovrsnim kulturnim događajima festivalskog tipa, koji imaju upitan sadržaj i osobeno djelovanje koje je efemerno, s veoma malim ili nikakvim učinkom, ipak moguće. To može i treba biti mjesto posebne analize koju bi valjalo sprovesti kroz konstruktivnu kritiku, a ne kroz kritizerstvo bez nuđenja rješenja, kakvo češće viđamo u javnoj sferi, jer to samo potkrjepljuje inertnost, što nam nije cilj.

U savremenoj praksi uveliko postoje modeli koji podrazumijevaju dijaloške procese koji rade na njegovanju publike i ostvaruju partnerstva sa različitim zajednicama na participativan i transparentan način, uz saradnju i razmjenu. Takav je slučaj i sa ovim dvjema izložbama. Prepoznavanjem važnosti i potrebe da se drugačije sagleda današnje umjetničko stvaranje, učinjen je značajan iskorak po pitanju vidljivosti i davanja podstreka mladim umetnicima za neko dalje djelovanje.

Projekti ovog tipa otvaraju pitanja šta je danas bitno da se uradi za umjetnost, i kako vidimo ličnu odgovornost po pitanju naše umjetnosti i kulture. I staro pitanje - za koga i zbog čega ih stvaramo i njegujemo? Raznolikost, dijalog, saradnja, samo su neki od ciljeva koji su vidljivi na izložbama. Publika, prihvatanje i sam čin da su se izložbe dogodile daju nam nadu ne samo da magla ipak neće dugo stajati već i da umjetnost jeste potrebna, da je važna za budućnost. Da nisu u pitanju “zanimljive perspektive”, već da je u pitanju nešto iznad magle koja nas okružuje i ne da nam da vidimo sliku kakva stvarno jeste. Kakva slika može da bude, možete vidjeti i doživjeti ukoliko posjetite ove izložbe koje će biti otvorene za posjetioce do 30. januara.

( Ana Ivanović )