Pisac je najprije čitalac

(“Šćer onoga bez đece”, Nova knjiga, 2017., “Aimée”, OKF, 2019)

U našoj književnoj javnosti (a čega nije pošteđeno ni šire okruženje) nije više iznenađujuće da knjige koje pokreću inovativne tokove, ili su, pak, iz nekih drugih razloga na višoj vrednosnoj ljestvici, ostanu prećutane, a da one sa izrazito populističkim i prizemno intrigantnim predloškom budu u znaku pažnje.

U krajnjem, kad pažljivije sagledamo brzu akomodaciju novoustaljenih navika, dinamiku i ukus najnovijih kulturnih trendova, to i ne bi trebalo da nas mnogo začuđuje, ali se ipak moramo zapitati ako želimo da sačuvamo svijest i praksu bazičnih, trajućih umjetničkih vrijednosti sa kojima današnje društvo ima sve tanju konekciju, a u pojedinim segmentima otvoreno se može govoriti i o očiglednom diskontinuitetu.

Drugim riječima, kako se oduprijeti odumiranju upravo onih kriterijuma po kojima i prepoznajemo autentičnost i svježinu autorstva na stvaralačkom polju. Da li ovom neskladu u vrednovanju knjige doprinosi nivo čitalačke recepcije, ili distantnost književne kritike? Čini se, i jedno i drugo.

Među djelima, koja su neopravdano ostala u sjenci i bez promotivne podrške, jesu i romani “Šćer onoga bez đece” i “Aimée” Lene Ruth Stefanović, savremene crnogorske književnice. Autorku poznajemo prvenstveno kao pjesnikinju čija poezija ima zavidno mjesto u crnogorskoj književnosti. Uvrštena je u više antologijskih izbora poezije i proze kod nas i u inostranstvu, među kojima i u Antologiju crnogorske savremene kratke priče na engleskom jezku. Njen stih je ocijenjen kao jaka rezonansa životnih fenomena: od njegovih istorijskih konotacija, preko kulturoloških, socioloških do refleksivno-filozofskih aspekata.

To je poezija koja u jednakoj mjeri izranja iz života i duboko proosjećane jave koliko i iz meditativnih preispitivanja o čovjekovoj sudbini uopšte, o vremenskim paralelama, metafizičkim dubinama i savremenim civilizacijskim rastakanjima. Kako njena analitičnost počiva na duboko kritičkom poniraju u srž problema koje najčešće reaktuelizuje i nanovo preispituje, otuda i ne začuđuje što se odlučila oprobati i u proznoj, romanesknoj formi.

Njena dva prethodno navedena prozna djela, ako bismo se rukovodili klasičnom žanrovskom profilacijom, mogli bismo uslovno (okvirno) nazvati romanima, jer građa i način njene interpretacije predstavlja, u stvari, polifonijski žanrovski skup - priča, eseja, (auto)biografskih segmenata, putopisno-dokumentarnih svjedočenja, teorijskih definicija i pravila, političko-istorijskih disputa… Sve su to određenja i jednog i drugog romana, sročenih kao lucidni pasaži nimalo jednostavne kombinatorike jednog uistinu kompleksnog sadržaja i njegovog kompozicionog modelovanja.

Roman “Šćer onoga bez đece” koncipiran je na poststrukturalnom fonu - kroz esejističku, filozofsku, putopisnu, socio-istorijsku vizuru u kojoj se elementi različitih žanrova međusobno prožimaju, tvoreći na taj način novi i specifični značenjski kod. Formalno, vezivna nit koja u romanu povezuje različite interpretativne tokove je putopisna priča glavne junakinje koja posjećuje glavne evropske destinacije, boravi u više zemalja, uz priziv nezaboravljivih iskustava iz nekadašnje Čehoslovačke, Italije, Bugarske i, socio-kulturološki najatraktivnije, Rusije.

Ona anonimno šalje svoje putopisne zabilješke Balši Davidu u Podgorici, kao fiktivnom liku koji će, kao takav poslužiti da se lakše obdrži kakva-takva epska konstrukcija romana, tj. njene glavne potporne tačke. Balša David, uranjajući s vremenom sve dublje u tajnovitu odiseju junakinje, ide u potragu za njom, ali bez uspjeha. Vraća se u mjesto odakle je i krenuo. Riječ je, dakle, o tankoj figurativnoj niti koja samo uslovno obdržava “radnju” romana, dok se cjelokupna materija unutar njegovih korica odvija kroz mnogostruki analitički diskurs o mnogim fenomenima unutar stvaralačkih praksi danas.

Otuda roman, koliko god se oslanjao na realni životni postament - crnogorski mentalitet, događaji iz ruske istorije, jevrejske kulture, autobiografski pasaži, putopisne minijature - možemo jednako (ili prvenstveno) čitati i u poststrukturalističkom maniru: u kojem su odnosu pisac i njegovo djelo, pisac kao subjekt ili objekt sopstvenog teksta, ostvarivost toka svijesti, koliko se može računati na nužnost objektivnosti, tu je i fenomen otuđenja i “integrisanog” osjećanja sopstva, tekst kao iskušenje rodne ravnopravnosti, fenomen žanrovske (ne)dosljednosti, i mnoga druga pitanja.

Autorka je, bez sumnje, svjesno ušla u eksperiment, što joj i nije pričinjavalo neku prepreku s obzirom na njeno bogato knjiško-jezičko obrazovanje i poznavanje različitih kultura i kulturnih politika, što ih je kroz boravak i školovanje i neposredno iskusila, a što njenoj prozi daje još jaču smionost i čulnu neposrednost.

S obzirom da se radi o prozi koja se manifestuje kroz svaku drugu, samo ne klasičnu formu, kompozicioni slijed događanja ne može da bude od vitalne važnosti za njeno analitičko raščlanjivanje i povezivanje, već su to, prije svega, stavovi same autorke na osnovu kojih ona kreira sopstvenu predstavu o svijetu preispitijući, pritom, samu ulogu autora u odnosu na dotično djelo, njegove slobode u stilističko-teorijskom kreiranju atmosfere; ideje, stavove i poruke koje proizilaze iz samog teksta, zatim pitanja tekstualne kodifikacije u odnosu na druge discipline - psihoanalizu, lingvistiku, i mnoge druge tačke iz domena poststrukturalističke teorije i prakse.

Proizilazi da, upravo iz navedenih razloga - prisustvo različitih tematskih cjelina, motiva i ideja - nije ni moguće računati na strukturno jedinstvo romana, kao ni na njegov precizniji idejni koncept. Naprotiv, riječ je o narativu koji se odvija na više nivoa i koji na taj način iskazuje složenost životnih situacija koje zaokupljaju samu autorku, kao i njenu potrebu da ih dekonstruiše, sagleda iz sopstvene stvaralačke vizure, uporedi sa sopstvenim viđenjima i “provuče” kroz već apsolvirane saznajne teoreme, učenja i umjetničke dosege.

Uz sve to, Stefanovićeva uvodi još jednu poetološku novinu: svoj, autorski dijalog sa likovima koje je uvrstila u roman. I svi su oni iskoristili svojih “pet minuta”, bez obzira koliko bili stvarni, fikcionalni ili formatirani u simboličke figure, kao što su, na primjer, određeni zvaničnici iz državnog establišmenta Kraljevine Crnih Planina (metafora Crne Gore).

Dijalog između autorke i njenih književnih likova je jedna od najupečatljivijih verzija poetskog eksperimenta, a koji će posebno doći do izražaja u sljedećem romanu “Aimée”. A vezu sa svojim likovima Stefanovićeva obdržava na nekoliko nivoa: ili polemiše sa njima; ili unutar fabule mijenja njihovu poziciju po uputu sopstvene znatiželje i nezaustavljive potrebe da otkriva, kombinuje i, napokon, sinhronizuje u logičnu priču o doživljenom ili izmaštanom; ili preispituje sopstvenu poziciju, sebe kao pisca.

Autorka je upravo na toj platformi - pisac, narativ, likovi - postigla zavidan igriv scenario koji, iako razbija sve poznate klišee jedinstva forme i sadržaja, predstavlja logičku preambulu za druge tematske cjeline inkorporirane unutar romana.

(Kraj u narednom broju)

( Jovanka Vukanović )