Fransoa Trifo - filmski autor koji odbija da umre

Kao i mnoge moje estetske opsesije, i filmoljublje ima korijen u osamdesetim godinama prošlog vijeka. Neobične kadrove o kojima sam sa puno žara raspravljao sa kolegama sa studija, ljudima iz mlade književne i novinarske krčme, viđao sam veoma često u kinoteci. Tvrde drvene stolice, nedovoljno zagrijana sala. Ali bi posle toga uslijedila otkrovenja.

Jedno od njih je bio i film „Farenhajt 451”. Pošto sam, zahvaljujući cimeru, već bio fan Reja Bredberija, koji je 1953. debitovao sa romanom pod tim nazivom, otišao sam u bioskop sa onom vrstom skepse koju knjigoljupci imaju kada se filmski režiseri dohvate njihovih omiljenih knjiga. Međutim, distopijski film je bio poprilično iznenađenje - svijet u kojem su knjige ili bilo koje vrste pisanih tekstova zabranjeni postao je bolno opipljiv, tu na bioskopskom platnu. Čovjek koji je u ime vlade spaljivao knjige, na kraju filma postaje član ilegalne komune ljudi koji uče knjige naizust, kako bi ih oteli plamenu. Inače, 451 stepen po Farenhajtovoj skali je isto što i 233 stepena na Celzijusovoj skali - to je temperatura na kojoj gori papir.

Film je potpisao čovjek čije ime sam, naravno, odmah zapamtio: Fransoa Trifo. U sljedećim decenijama pogledao sam niz njegovih filmova. Bili su sve, samo ne uobičajeni.

Dječak koji je odbio da igra po pravilima

Fransoa Trifo je rođen 6. februara 1932. u okolini Pariza. Njegova majka Žanin nije mu rekla ko mu je otac. Udala se za Rolana Trifoa, koji je prihvatio dječaka i dao mu svoje prezime. Odrasta do osme godine kod bake, tu je zavolio knjige i čitanje. Posle njene smrti, sa osam godina, vraća se majci i očuhu. Tek 1968. Trifo uz pomoć detektivske agencije dolazi do mogućeg oca - jevrejskog zubara Rolanda Levija. Njegova porodica to osporava, ali Trifo prihvata nalaz kao činjenicu.

Trifo je često izbacivan iz škole. Sa 14 godina odlučuje da se obrazuje sam. Sebi je postavio ciljeve da gleda tri filma dnevno i pročita tri knjige nedjeljno. U odrastanju zapada u loše društvo, nije mu stran ni polukriminalni milje. Upoznaje filmskog kritičara Andrea Bazena, i on mu postaje duhovni otac. Pomaže mladom Trifou da se iščupa iz nevolja, uključujući i vojni zatvor zbog pokušaja da dezertira. Bazen je imao odlične političke kontakte i uspijeva da Trifoa zaposli u svom časopisu „Filmske sveske”.

Inteligentan i bez dlake na jeziku, ubrzo filmski kritičar Trifo izaziva burne reakcije. On obnavlja zahtjev za autorskim filmom i individualnim pečatom. U francuskoj tradiciji avangardnog filma taj impuls je prisutan nekoliko decenija, ali ga je postisnula francuska filmska industrija.

Kamera kao olovka

Aleksandar Astrik je još četrdesetih godina formulisao temeljnu radnu hipotezu autorskog filma - on zahtijeva kreativno jedinstvo scenarija, kamera i režije, te da se „kamera koristi kao olovka“.

Trifo 1954. kao filmski kritičar objavljuje u „Filmskim sveskama” svoj čuveni članak „Izvjesna tendencija u francuskom filmu“. Tradicionalni film francuskog mejnstrima bio je cilj frontalnog napada. Grupa kritičara među kojima su pored Trifoa biti docniji režiserski velikani francuskog „Novog talasa“ - Žan-Lik Godar, Klod Šabrol, Žan Rivet, Erik Romer - zahtijeva drugačiji film. Pojavljuje se pojam „politike autora”, kasnije se ustaljuje termin „teorija autora“. Ukratko, kreativni autor je filmski umjetnik koji sve aspekte nastanka filma koristi kao instrumente u stvaranju svog dijela.

Trifo je napisao preko 500 članaka o filmu i stekao reputaciju „grobara francuske kinematografie”. Bio je jedini francuski filmski kritičar kojem 1958. nije odobrena akreditacija za Filmski festival u Kanu. Kakav trijumfalan osjećaj je morao imati dvadesetsedmogodišnji Fransoa Trifo, kada je već sledeće godine na istom tom festival njegov prvi film „400 udaraca” dobio nagradu za režiju. Trifo je prešao sa riječi na djela, počeo je da zapisuje kamerom.

Antoan Duanel uzvraća udarac

Film „400 udaraca” Trifo je posvetio Bazenu, znajući šta mu duguje - čovjek bez kojeg ne bi bilo ni Trifoa umro je prvog dana snimanja Trifoovog prvenca. Francuski naslov filma aludira na jednu poslovicu prema kojoj svaki čovjek u svom odrastanju počini 400 gluposti prije nego što se opameti.

Adolescent Antoan je kod kuće neshvaćen, u školi ga maltretira kruti profesor. Na kraju Antoana otac prijavljuje policiji i on završava u zatvoru sa okorelim kriminalcima. U popravnom domu Antoan u razgovorima sa psihijatrom priča svoju priču.

Djelimično prerađujući sopstvene traumatične doživljaje, Trifo je u ovom filmu postavio ključne estetske elemente „Novog talasa”. Pored toga, film skreće pažnju na loš tretman maloljetnih delinkvenata u tadašnjoj Francuskoj. U narednih dvadeset godina Trifo će snimiti još četiri filma iz ciklusa o Antoanu. To je jedan od tada rijetkih filmova koji se završava zamrznutom slikom.

Trifo i majstori od kojih je učio

Uslijedila je rijetko plodna karijera filmskog režisera i scenariste. Od njegovih 25 filmova nekoliko spada u ključna djela francuske i svjetske kinematografie. Pritom su za Trifoa jednako važna bila književna djela kao i filmovi koje je volio. Njegov izraz se ne bi mogao zamisliti bez Prusta i Balzaka, ali ni bez niza američkih književnika.

Vrlo jasno se odredio prema svojim filmskim prethodnicima. Stajao je na ramenima Roberta Roselinija, Alfreda Hičkoka, Žana Renoara. Poetski realizam pjesnika i avangardnog filmskog režisera Žana Koktoa jednako je snažno uticao na njega kao i italijanski neorealizam, Bunjuelov nadrealizam ili Hičkokova apsolutna kontrola nad filmskim rezultatom.

Spomenemo li neke naslove koji su na svim listama najboljih filmova svih vremena, taj uticaj će biti jasniji: Roselinijev „Rim, otvoreni grad”, Renoarova „Velika iluzija”, „Pod krovovima Pariza” Renea Klera ili Koktoov „Orfej”. Trifo je jednom rekao da je od Roselinija, čiji je asistent jedno vrijeme bio, naučio da „kamera nema veći značaj od viljuške i da čovjek sebi prije svakog snimka mora reći: Ili ću da snimim ovaj film, ili ću da propadnem”.

A i za neke od svojih savremenika imao je riječi hvale. Za njega je njemački režiser Verner Hercog bio najveći savremeni filmski stvaralac. Tijesno je sarađivao sa novotalasnom ekipom. Na primjer, Trifo i Šabrol su napisali scenario za kultni Godarov film „Do poslednjeg daha”. Ali Trifo se nije libio ni uloga ispred kamere. Navešćemo samo najpoznatiji primjer: u Spilbergovom filmu “Bliski susret treće vrste” preuzeo je ulogu francuskog naučnika.

Ironija, žene, knjige

„Novi talas” koji je Trifo nagovijestio, a potom zajedno sa nekim generacijskim saputnicima, pretvorio u dominantnu francusku filmsku školu druge polovine prošlog vijeka, rado se koristio ironijom. „Pucajte na pijanistu” sa šansonjerom Šarlom Aznavurom u glavnoj ulozi, dobar je primjer za smjele ironične “lomove” u priči. Na jednom mjestu u filmu gangster se kune “umrla mi majka, ako lažem”. U sljedećem kadru vidimo zaista staru ženu kako pada kao pokošena.

U pismu Aznavuru Trifo je film koji namjerava da snimi nazvao “dokumentarni film o stidljivosti”. Upravo u tom filmu seksualnost nije skrivana - Trifo insistira na njenoj eksplicitnosti. Pri tome u film ugrađuje žaoke protiv malograđanskih tabua. Jedan lik u filmu kaže goloj prostitutki: „Ne zaboravi, da tako nešto na filmu nije dozvoljeno”.

Mnogi Trifoa nazivaju „režiserom za žene” jer su njegovi ženski likovi često jači od muških. U filmu „Žil i Džim” Trifo istražuje „poliamoriju”, vrstu ljubavnog trougla u kojem su svo troje dobrovoljno i bez tajni. Žana Moro, prva francuska glumica koja se na filmu pojavila naga, pjeva šansonu „Vrtlog života” (Le Tourbillon de Vie) koja postaje hit. To je ujedno himna Trifoove novotalasne generacije, a film doživljava dodatnu popularnost i kod sledeće generacije u nadolazećim politički i seksualno turbulentnim šezdesetim godinama.

Njegovi filmovi su revija atraktivnih žena. Mlada Klod Žad je postala slavna u filmu „Ukradeni poljubac”, a docnije glumi u još dva njegova filma. Legendarna je i scena iz filma „Čovjek koji je volio žene”. Jedna od ljubavnica glavnog lika Bernara baca njegovu knjigu kroz prozor uz riječi: „Ti čitaš protiv mene”. Istrčavši na ulicu sa namjerom da pokupi knjigu Bernar ugleda prelijepe noge jedne žene i - tako ga udari automobil. Fransoaz Dorleak, inače sestra Katrin Denev, pokazuje svoje lijepe noge u filmu „Meka koža”, a Fani Ardan pokazuje ljepotu svojih nogu u posljednjem filmu „Konačno nedjelja!” šetajući ispred podruma iz kojeg se divi Žan Luj Tretinjan. Kult ženske ljepote, kult pisane riječi, kult smrti - to su arhetipske konstante Trifoovog svijeta.

Treba li reći da je Trifo, nakon razvoda, izgarao u ljubavnim vezama sa svim spomenutim ljepoticama?

Mada su njegovi filmovi bili pitkiji i popularniji od onih koje su radili drugi novotalasni režiseri, nisu izostale ni brojne nagrade kritike. “Ukradeni poljupci” su nominovani za Oskara 1969, a “Poslednji metro” sa Katrin Denev i Žerarom Depardjeom 1980. Ipak, Oskara za najbolji strani film dobila je 1974. “Američka noć” - film o snimanju filmova.

„Smrt autora” i autorski film

Fransoa Trifo je imao još mnogo planova. Ali smrt je bila brža. Umro je oktobra 1984. u 53. godini života. Time nas je surova biologija uskratila za niz filmova kojima bi se i u digitalnoj eri umio braniti autorski stav od filmskog industrijskog dizajna. „Hoću da moji filmovi ostave utisak da su snimani na 40 Celzijusovih, u groznici”, zapisao je Trifo. Tako je i živio i stvarao - obuzet umjetničkom groznicom.

Rolan Bart je u svom čuvenom eseju iz 1968, koji je naslovio „Smrt autora” poentirao ovako: „Rođenje čitaoca mora se dogoditi uz cijenu smrti Autora”. Ovo je rečenica koja bi, preinačena, mogla stajati na kapijama Holivuda: „Rođenje gledaoca mora se dogoditi uz cijenu smrti Autora”. Ipak, Trifo nije uzalud prkosno ustoličio kreativnog pojedinca umjesto producentske industrije.

U digitalnoj eri proizvodnja filmskih zapisa je već toliko jeftina, da se filmovi u budućnosti neće razlikovati po produkcionom i tehničkom standardu. Već po ličnom pečatu pojedinaca koji će kameru koristiti kao nekada pisci olovku.

( Dragoslav Dedović (Deutsche Welle Beograd) )