Istinom do pomirenja

Ako se formira manjinska vlada, koalicioni partneri iz prosrpskog bloka će prvo tražiti potpis temeljnog ugovora sa SPC. Slično se desilo sa Zakonom o slobodi vjeroispovijesti koji je bio prvi i jedni od zakona koji je usvojen a koje je pred izbore obećala tadašnja skupštinska većina.

Novi mandatar je pokazao hrabrost, dobru volju, ali i nestrpljivost. Očigledno je da ga istorija ne interesuje i da ne zna crnogorsku, pa se bojim da će, kao što lako kaže, još lakše potisati temeljni ugovor. Međutim, ako hoće da ga Crnogorci još jednom glasaju, neka pročita makar donji dio teksta, ako ne kratku istoriju Crne Gore.

Odmah da se izjasnim: temeljni ugovor treba potpisati, ali u tekstu preambule ne mogu stojati falsifikati o istorijatu pravoslavlja u Crnoj Gori a u članovima protivustavne odredbe.

Crkva nije nešto što se može "zbrziti“ pa da se onda bavimo razvojem i integracijama.

Proces hristijanizacije, na ovim prostorima, otpočeo u prvoj polovini 4. vijeka, i bio je pod kompetencijama rimskoga pape. Pravoslavlje dolazi sa Vizantijom koja je u drugoj polovini 9. vijeka, u vrijeme cara Vasilija I Makedonca (vladao od 867-886), obnovila svoju vlast na ovom prostoru. Papa Aleksandar II 1067. godine piše barskom nadbiskupu Petru: “Za samostane koliko latinske, toliko grčke ili slovenske brini se, jer znaj da je sve to jedna crkva, i da si postavljen biskupskom vlašću nad svim crkvama”. Postojanje grčkih manastira i pravoslavne crkvene organizacije, dvadeset dvije godine kasnije potvrđuje i papa Kliment III. On je barskom episkopu Petru, 1089. godine dodjelio palium, i odredio mu episkopije. Materijalni dokazi koji se mogu povezati sa crkveno organizovanim pravoslavljem, rasuti su širom Crne Gore: u barskoj opštini - crkva Svih Svetih na Velikom Pijesku iz 6. vijeka, ostaci ranokršćanske crkve u Zaljevu (5-6. vijek), i tako redom možemo nabrajati ostatke temelja crkava i crkvenih kompleksa u podgoričkoj, kotorskoj, budvanskoj i ulcinjskoj opštini.

Znali su Crnogorci da su Grci uspostavili prvu pravoslavnu crkvenu organizaciju u Crnoj Gori. Na zahtjev ruskoga cara i sinoda Ruske crkve, upućenoga Praviteljstvu crnogorskom i brdskom, kojim je traženo od njega da Svetoga Petra cetinjskoga pošalju na crkveni sud u Petrograd, 15. juna 1804. godine, između ostaloga, odgovoreno im je da “od najstarijega vremena vjeru hrišćansku nijesmo od Rusa nego od Grka primili”. Jasno im stavljajući na znanje da su i nezavisna crkva, jer “do sada naši Arhiejreji nijesu bili povlačeni ruskom Sinodu na ispite, zato i ovoga našega Arhijereja nećemo pustiti da bi iko nad njim trijumfovao i sudio”.

Nakon sloma Dukljanske kraljevine, Rastko Nemanjić, kasnije Sveti Sava srpski, osniva Zetsku episkopiju oko 1219. godine u Drepu. Naredna skoro dva vijeka vlast i crkva je pod dinastijom Nemanjića. Od sredine 14. vijeka, u vrijeme crnogorskih gospodara Balšića, koegzistencija crkveno-organizovanoga pravoslavlja i katoličanstva potvrđena je kroz 18 dvooltarskih crkava - devet u barskoj, dvije u budvanskoj i sedam u kotorskoj opštini. Poslije Balšića na istorijsku scenu stupaju Crnojevići. Povlače se pred Osmanlijama, osnivaju Cetinje. Poveljom Ivana Crnojevića izdatom Cetinjskome manastiru 4. januara 1484. godine, utemeljena je Mitropolija zetska, i postavljen je mitropolit Visarion „da vlada svim a poslije njega nasljednici“. Da li je ovaj čin, početak razdvajanja od nemanjićke crkve ili povraćaj u pređašnje stanje prije pada Duklje pod Nemanjiće, ostavljamo istoričarima. U ovom periodu, pod Osmanlijama, nema centralne vlasti ali opstaje plemenska organizacija a na čelu Zetske mitropolije se smjenjuju vladike iz raznih crnogorskih plemena.

Skoro da je u Crnoj Gori nepoznata poluvjekovna unijatska aktivnost svještenih poglavara koji su tražili pomoć od Venecije i pape da se odupru Osmanlijama. Osmog oktobra 1640. godine, u manastiru Vavedenja Svete Bogorodice, Maine kod Budve, potpisana je unija sa Rimskom crkvom u liku vladike Mardarija Uskokovića i dr Franja Leonardisa. Njenim primjerom su pošli pojedinačno, srpski patrijarh Pajsije 1642. godine, manastiri Morača i Đurđevi Stupovi u Beranama 1648. godine, Sveti Vasilije Ostroški 1661. godine i drugi. Pomoć u borbi protiv Osmanlija, koju su očekivali sa zapada, nijesu dobili pa unija nije zaživjela.

Period kada su vladike bile Petrovići Njegoši od početka 18. vijeka i relacije sa srpskom crkvom, različito tumače srpski i crnogorski istoričari. Vladika Vasilije se izjasnio da je bio ezarh pećkoga trona, ostali nijesu ili nema dokaza. Ali da su bili u sukobu sa srpskim patrijarsima, vezano za postavljenje mitropolita koje su Crnogorci sami birali i postavljali na Opštecrnogorskom zboru i za jurisdikciju na teritorijama, ima dosta pisanih dokaza. Nesporno je, da su se borili i izborili za za svoj identitet, crkvu i državu, uzdajući se prije svega u sebe. Bog visoko Rusija daleko! Knjaz Danilo Petrović je odvojio crkvenu i svjetovnu vlast, a odnosi između crkava su se uredili. Crnogorske vladike su hitoronisane u Petrogradu, a među crkvama je vladao mir. U najvišim državnim aktima: Ustavu Knjaževine Crne Gore iz 1904, Ustavu Svetoga Sinoda i Opštem imovinsko zakoniku piše da je Crnogorska crkva autokefalna, u dogmatima da se ravna sa Vaseljenskom (Grčkom) crkvom i da je crkvena imovina državno vlasništvo. Kada je Nikola I krunisan za Kralja 1910. objavljeno je da je kao Knjaz izgradio 136 novih crkava i obnovio 182 bez Primorja tj. Budve i Boke. Sve je to bila imovina države Crne Gore priznate na Berlinskom kongresu. Nakon završetka Prvoga svjetskoga rata i Podgoričke skupštine, Srpska država i crkva se protegla na cijelu crnogorsku teritoriju. Osim Božićne pobune, nestajanje crnogorske države i autokefalne crkve nije prošlo ni bez pobune crnogorskih svještenika; njih tridesetak se bilo odmetnulo. Arhimandrit Nikodim Janjušević je, u izbjeglištu, u Americi, godinama, sve do 1926. godine, služio liturgiju kao klirik Crnogorske crkve.

Dvije godine nakon završetka Prvoga svjetskoga rata, u “Glasniku”, službenom listu Ujedinjene Srpske pravoslavne crkve od 14. jula 1920. godine, objavljena je odluka regenta Aleksandra Karađorđevića, donešena 17. juna 1920. godine, o “Ujedinjenju svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevstvu SHS”. Između ostalih navedena je, kako piše: “Arhiepiskopija Cetinjska i Mitropolija Crne Gore, Brda i Primorja“. Ali između dva svjetska rata, vlasnička prava bratstava, sela i države na crkvenu imovinu nijesu dovođena u pitanje. Zetska banovina, u kojoj je bila Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji, trajala je samo 25 godina. Uglavnom, 1945. Crna Gora ima 820 pravoslavnih crkava, 630 katoličkih i 240 džamija. Neodržavane 50 godina, puno seoskih crkava je propalo.

Decenijama su DPS i njeni koalicioni partneri protežirali privilegovani status Srpske crkve na štetu Crnogorske pravoslavne crkve. Postavljali su joj nepremostive pravne i političke prepreke, sprečavajući je da dobije placeve za gradnju sabornih crkava u Podgorici i Baru. Kad je 2009. godine ispitivanje javnoga mnjenja pokazalo povjerenje u Crnogorsku crkvu od 35,4% a u Srpsku 49,1% kampanja protiv nje je dobila brutalni oblik. Usmjerila se na rušenje autoriteta vladike Mihaila, dajući njegovom imenu i samoj Crkvi izrugujuće značenje. Na istovjetan način, prethodno su rušili i autoritet vladike Antonija.

Obnovom državnosti, pitanje pravoslavne crkve je došlo na red a ono je jedan od nezaobilaznih uslova pomirenja! Kod ovakvog stanja stvari, postoji li mogućnost razumnog, pravičnog i zakonitog rješenja pitanja pravoslavnih crkava u Crnoj Gori? Postoji! Model koji priliči Crnoj Gori, njenoj multinacionalnosti i multikonfesionalnosti je koegzistencija Srpske i Crnogorske crkve: u crkvama i manastirima koji su bili u vlasništvu države Crne Gore do 1920. Ako smo imali dvooltarske crkve u kojima su služili i molili se katolici i pravoslavci, zašto ne bi mogli da služe i mole se srpski i crnogorski pravoslavni sveštenici i vjernici pa i ruski i ukrajinski kojih je sve više u Crnoj Gori. Ali sve mora da se vrati na 1918. i 1920. godinu kada je ukinuta država i Autokefalna crnogorska crkva i da se ispravi ono što je moguće. Naravno, shodno Ustavu i zakonima Crne Gore. Smatram da, crnogorska država, ako je crnogorska i građanska, treba da potpiše istovjetni temeljni ugovor i sa Crnogorskom crkvom. Ali marginalna crkva ne može biti partner. Zato treba osnažiti crnogorsku crkvu. Dati joj i fomalnu i materijalnu snagu. Za saborni hram Srpske pravoslavne crkve u Podgorici dat je plac i novac svih građana. A dobili smo mobilizaciono mjesto odakle kreću razni pohodi i napadi, u konačnom, na Crnu Goru. Nezaobilazna je odgovornost Vlade i Skupštine za sadžinu temeljnog ugovora. Razumno i smirujuće bi bilo uraditi Pripremni dokument što bi morala biti istorijska istina o autokefalnoj crnogorskoj crkvi. Neka istoričari i obavezno Istorijski institut, saopšte istinu. Za kvalitetnu pripremu potrebno je vrijeme. A ovo vrijeme je takvo da je najbolje sačekati!

Imati tragično istorijsko iskustvo iz 1918. Kraljevine Crne Gore - članice pobjedničke Antante i biti svjestan sličnosti sa Rusijom i Ukrajinom, u ratu koji je do skoro bio nezamisliv, zahtijeva državničko postupanje.

Autor je poslanik LSCG u prvom sazivu

( Vladimir Nikaljević )