Umjetnici o svom vremenu

Dvije kapitalne knjige: “Dnevnik 1994-1998” Živojina Pavlovića i “Srpska epistolarna antologija 20. veka” Radovana Popovića nova su izdanja zrenjaninske izdavačke kuće Agora.

Dnevnik Živojina Pavlovića obuhvata posljednje četiri godine njegovog života, od 1994-98. godine, a priredila ga je umjetnikova supruga Snežana Lukić Pavlović, glumica, novinarka, prevoditeljka, i sama spisateljica (Druga soba, 2013).

Živojin Pavlović, pisac i filmski stvaralac, vodio je dnevnike gotovo 50 godina i u njima beskompromisno bilježio stvarnost koju je živio i koja mu se dešavala. Sve knjige objavljene su posthumno - prvih šest 2000. godine i ova posljednja, prošle godine.

Dnevnik 1994-1998 podijeljen je u tri dijela. Prvi nosi naslov “Provalija”: “Stope boga Marsa” i pokriva period 1994. i 1995. godine. Drugi dio “Provalija”: “Jeka”, donosi Pavlovićeve zapise iz 1996, 1997. i 1998, dok je treći - “Stranputica”, ispunjen promišljanjima opštijeg karaktera i citata tekstova iz novina i knjiga, počev od 15. aprila 1998, do posljednjih dana piščevog života.

U ovim dnevnicima Pavlović piše o svakodnevnici, građanskom ratu u Jugoslaviji, razmišlja o različitim životnim temama, citira brojne poznate i nepoznate ljude, i objavljuje tuđe i svoje tekstove i intervjue.

Prvi dnevnički zapis nosi datum 10. april 1994, i odnosi se na NATO bombardovanje srpskih položaja u Bosni kod Goražda. Od tog datuma pa nadalje, namjera autora Dnevnika biće da pomno prati ratna zbivanja izvan granica Srbije, društvenopolitička i kulturna zbivanja u samoj Srbiji, ali i duboko arogantnu i licemjernu umiješanost svijeta u rat koji je razarao SFRJ.

Pavlović, prateći svakodnevna dešavanja na prostoru bivše Jugoslavije zna itekako da kritikuje srpski mentalitet, sklonost ka nacionalizmu i gluposti. Na jednom mjestu on ironično kaže: “Srbija se diže kao Feniks iz pepela. Ili kao pijanac iz jarka”. Pavlović zapaža i ovo: “Od osobenosti rata zavise i ljudska merila. Ovaj rat, bar što se Srba tiče, retrogradan je i u sferi estetike: sve što ima, ili prima ukus nacionalnog - sve je na većoj ceni, ono što ima opštu, svekoliku boju evropskog ili univerzalnog ukusa - sve je više izloženo preziru i nipodaštavanju. Otud u pesništvu sve jači odjeci epskog (Bećkovič, Simović, Nogo) u književnosti - usmene literature (Ćosić, Medaković, Mihiz), u slikarstvu paganskog ili crkvenovizantijskog (Trkulja, Stevanović, Milić od Mačve)”.

Kroz ovaj Dnevnik Pavlović pokušava da sagleda “pravo stanje srpskog mentalnog ustrojstva”, uvjeren da će jedino to sagledavanje “ne samo omogućiti zdravu osnovu za tumačenje tragičnih istorijskih događaja, koji, svedoci smo, nikako da postanu prošlost”, već će i istinski osvijetliti samu istorijsku prošlost “mimo mitomanskog slepila, zbog koga, zasad, nema razlike između kolektivnog gledanja na prošlost, na sadašnjost, a, na žalost, i na budućnost srpskog naroda”.

Pavlović nas kroz ovaj Dnevnik vodi kroz velike događaje i svoju intimu, poput usamljenosti o kojoj razgovara sa Aleksandrom Tišmom, metafore svakodnevice, pejzaže Divčibara koji ga smiruju i zamaranje koje osjeća od podizanja na pijedestal njegove neustrašivosti u vrijeme crnog talasa na filmu. On sve vrijeme komunicira sa svjetskom književnošću, citira pojedina djela, dajući tim dijalogom svojim Dnevnicima jednu drugu dimenziju. I mada je zapisivanje nazivao “Beleškarenje” i opisivao ga kao egocentričnu iluziju, i izražavao sumnju da fiksirani lični pogled na zbivanja koja se pisca neposredno ne tiču, mogu biti od bilo kakvog značaja, Živojin Pavlović je ostavio samo njemu svojstveno svjedočanstvo o nama u jednom trenutku i knjigu koja možda najbolje ilustruje naslov biblioteke u kojoj je objavljena - “Pogled preko svega”.

Živojin Pavlović je bio srpski filmski reditelj, scenarista, književnik (Šabac, 15. IV. 1933 - Beograd, 29. XI. 1998). Diplomirao slikarstvo na akademiji primenjenih umetnosti u Beogradu (1953). U književnosti se javio zbirkama pripovijedaka Krivudava reka (1963) i Dnevnik nepoznatog (1965), u kojima jednostavnim, “filmskim” izrazom daje svoje viđenje rata i suvremenoga života. Problem egzistencije pojedinca, ugrožena prevlašću mediokriteta i bezličnosti, obrađuje u cijelom opusu: romanima (Lutke, 1965; Kain i Avelj, 1969; Zadah tela, 1982; Zid smrti, 1985; Lov na tigrove, 1988; Trag divljači, 1991; Lapot, 1992; Simetrija, 1996; Dolap, 1997), pripovijetkama (Dve večeri u jesen, 1967; Cigansko groblje, 1972; Vetar u suvoj travi, 1976; Kriške vremena, 1993) i esejima (Đavolji film, 1969; O odvratnom, 1972; Belina sutra, 1984; Balkanski džez, 1989). Objavio knjige razgovora Jezgro napetosti (1990), Ludilo u ogledalu (1992) te šest svezaka dnevničkih zapisa (Dnevnik 1956–1993, 1999).

Pisma znamenitih pisaca 20. veka iz knjige Radovana Popovića “Srpska epistolarna antologija 20. veka” otkrivaju nam dragocjene podatke o ljudima ali i o društvenim zbivanjima i događanjima. Nekad su to pravi mali eseji. Ima pisaca koji su uživali u epistolarnim ispovijedanjima, poput u svijetu epistolarnog međusobnog ispovijedanja Andre Žida i Rože Marten di Gara. U nas bi to moglo biti ispovijedanje Miodraga Bulatovića i Mirka Kovača ili Isidore sa mnoštvom korespondenata sa kojima je održavala bliskost do kraja života. Ova knjiga je, u stvari, srpski epistolarni roman, u fragmentima, od početka do kraja vijeka, a pisali su ga pisci različitih estetskih i etičkih opredjeljenja, ali često sasvim iskreno, bez ostatka.

Po svjedočenju Dušana Matića niko od pisaca koje on zna nije toliko prelistavao i čitao istorije, biografije, pisma, pisma, pisma, kao Ivo Andrić. Epistolarna književnost uvijek je bila zanimljivo i značajno štivo, štivo za čitanje i proučavanje “saobraćaja među ljidima od pera”. Tzv. kovertirana književnost u svetu je odvajkada razvijena, njegovana najčešće kao neka vrsta razgovora ili rasprave o filozofiji života i rada, ali i sasvim ličnim, najčešće emotivnim pitanjima pismopisca. Čuvena su Volterova, Geteova, Kafkina pisma. Kafka je na primer, kažu njegovi biografi, pisao tri pisma dnevno. Najčuveiji pismopisci u 20. vijeku u srpskoj književnosti bili su Laza Kostić i Isidora Sekulić. Oni su u svojim epistolama bez ustručavanja otvarali dušu i ispovijedali se o životnim mukama, najčešće o porodičnim nedaćama, druženjima i prijateljstvima, ali i o muci pisanja svojih knjiga. Nadrealisti su u međuratnoj književnosti praktikovali svakodnevno pisanje pisama, posebno Marko Ristić.

Među stranicama ove knjige nalaze se pisma: I.Andrića, M.Antića, M.Bogdanovića, M.Bojića, M.Bulatovića, S.Vinavera, D.Vitoševića, P. Vujićića, Z.Gluščevića, O.Daviča, V.Dedijera, V.Desnice, M.Dedinca, R.Dimitrijevića, R.Domanovića, R.Drainca, J.Dučića, M.Đilasa, D.Erića, R.Zogovića, A.Isakovića, D.Jeremića, S.Jovanovića, Lj.Jocića, M.Kašanina, D.Kiša, M.Kovača, R.Konstantinovića, L.Kostića, P.Kočića, E.Koša, I.V.Lalića, M.Leskovca, S.Lukića, D.Maksimović, T.Manojlovića, S.Marića, D.Marković, L.Markonija, D.Matića, M.Pavića, N.Miloševića, B.Miljkovića, B.M.Mihiza, Lj.Micića, M.Nastasijevića, B.Nušića, P.Palavestre, S.Pandurovića, B.Pekića, R.Petrovića, K.Popovića, B.Popovića, S.Raičkovića, M.Rakića, D.Ređepa, J.Ribnikar, M.Ristića, A.S.Rebac, I.Sekulić, M.Selimović, J.Skerlić, B.Stankovića, B.Ćopića, D.Ćosića, M.Uskokovića, P.Ugrinova, M.Crnjanskog.

Sva pisma ovih pisaca otkrivaju nam drugu, ljudskiju stranu ovih stvaralaca, tako da ostaju dragocjeni dokumenti o tome šta su i kako promišljali ljudi izvan svoje profesije i slike koju mi kao čitaoci imamo o njima. Moderna tehnologija polako uništava pismo kao sredstvo komunikacije među ljudima i piscima. Pa se tako gube i dragocjeni tragovi o životu uopšte.

Radovan Popović je rođen 1938. godine u selu Dub kod Bajine Bašte. Gimnaziju je završio u Užicu, a književnost je studirao u Beogradu. Bio je dugogodišnji urednik kulturnog dodatka Politike, a objavio je i čitav niz književnih biografija. Za knjigu “Život Meše Selimovića” nagrađen je 1988. godine Oktobarskom nagradom grada Beograda za književnsot. Slovi za najpoznatijeg srpskog biografa.

( Vujica Ognjenović )