Iskusiti kaznu - put ka autentičnosti
Robijaška ćelija i boravak u kaznioni nadahnuli su mnoge značajne autore: pisac i filmski kritičar Aleksandar Bečanović predstavlja vam najupečatljivija “zatvorska” ostvarenja
I Am a Fugitive from a Chain Gang (Ja sam bjegunac iz zatvora, 1932) - Mervyn LeRoy
Početkom tridesetih, Warner Bros. je producirao čitav niz socijalnih drama koji su se vrlo seriozno bavili Depresijom koja je potresala, u raznim segmentima, američko društvo. Najbolji iz te serije je LeRoyev I Am a Fugitive from a Chain Gang koji je ukazivao na nepravilnosti i surovost američkog zatvorskog sistema na Jugu.
Baziran na istinitoj priči, I Am a Fugitive from a Chain Gang je podjednako efektan i kao žanrovsko ostvarenje i kao socijalna drama sa upečatljivo pesimističkom simbolikom.
The Criminal (Kriminalac, 1960) - Joseph Losey
Losey u The Criminal zatvorsku dramu sa akcionim segmentima pretvara u studiju Johnnyja (Stanley Baker) koji se ponovo nađe iza rešetaka nakon što je na slobodi izvršio pljačku.
Režiser ocrtava sa potrebnom uvjerljivošću pritisak koji na Johnnyja vrši podijeljeno zatvorsko društvo, kao i obaveze koje je ostavio napolju, pa film insistira na egzistencijalističkoj vizuri koja sadrži jasne crte autodestruktivnosti.
Szegénylegények (Golaći, 1965) - Miklós Jancsó
Radnja se događa nakon sloma revolucije 1848, kada habzburške vlasti nastoje da zatru i posljednje tragove pobune među seljacima i partizanima: lokacija je zatvor smješten u ravnici gdje su zarobljenici ne samo izloženi ‘spoljnoj’ opresiji, već i uzdrmani međusobnim sumnjičenjima, paranojama, nesigurnostima.
Jancsóv rigorozni mise-en-scène izvanredno prikazuje bezizlaznost položaja zarobljenika: iako sunce snažno blješti po bijelim zidovima, nema druge boje do sveprožimajuće tame; čak i kada se ljudi izvedu u ravnicu, to ne briše neizdrživi utisak posvemašnje klaustrofobije, nemoći da se čovjek izvuče ispod neumoljivog stiska pobjedničke politike koja posjeduje sva institiucionalna sredstva da slomi otpor.
Midnight Express (Ponoćni ekspres, 1978) - Alan Parker
Urađen na osnovu memoara Billy Hayesa, Midnight Express je upečatljiv opis pakla, fizičke i psihičke torture kroz koje glavni junak (Brad Davis), osuđen zbog krijumčarenja droge, prolazi u turskom zatvoru.
Najsnažniji trag inspiracije i najbolji trenutak se, pak, nalazi na kraju filma: Parker Midnight Express efektno završava laganim odlaskom Hayesa niz ulicu u slobodu, što je zapravo parafraza završnog kadra iz Bressonovog Un Condamné à mort s’est échappé (Osuđeni na smrt je pobjegao, 1956), lišena dakako metafizičkih implikacija francuskog majstora.
Escape from Alcatraz (Bjekstvo iz Alkatraza, 1979) - Don Siegel
Istinitu priču o bjekstvu Franka Morrisa (Clint Eastwood) iz najozloglašenijeg zatvora u Americi, Siegel je obradio u naglašeno realističkom maniru, precizno rekonstruišući, sa metodičkim strpljenjem, sve faze priprema i sam bijeg.
Escape from Alcatraz je dokumentaristički ubjedljiv prikaz zatvorskog života: s jedne strane, psihologizacija junaka je izvršena minimalnim sredstvima, ona je više implicitna nego što se pojavljuje na površini, a s druge, film se završava bez da se jasno vidi da li je bjekstvo bilo uspješno. U tako dobro pripremljenom okviru, režiser može sebi da dozvoli korištenje jedne od najstarijih metafora - cvijet - kako bi otkrio vlastiti stav po pitanju da li je Morrisov čin bio uzaludan.
Merry Christmas, Mr. Lawrence (Sretan Božić, gospodine Lawrence, 1983) - Oshima Nagisa
Oshimina prva internacionalna produkcija spaja režiserovo interesovanje za prezentovanje života u uslovima ograničavanja slobode i oslikavanje seksualnog ponašanja.
Merry Christmas, Mr. Lawrence je smješten u japanskom logoru na Javi za vrijeme Drugog svjetskog rata, i usredsređen je na razvijanje interpersonalnih relacija između britanskih zarobljenika Lawrencea (Tim Conti) i Celiersa (David Bowie) i upravnika Yonoia (Sakamoto Ryuichi) i čuvara Hare (Kitano Takeshi): njihov odnos se kreće između otvorenog sadizma i okrutnosti, preko poštovanja do neke vrste homoseksualne ljubavi.
Napuštajući moguće žanrovske solucije, Oshima izbjegava da svom filmu prida konvencionalni završetak, tako da se ambivalencija koja je karakteristična za odnose glavnih junaka prenosi na cjelokupnu semantičku strukturu Merry Christmas, Mr. Lawrence.
Kiss of a Spider Woman (Poljubac žene pauka, 1985) - Hector Babenco
Vrlo dobra adaptacija jednog od ključnih romana latinoameričkog buma, Poljupca žene pauka Manuela Puiga, zadržava semantičku kompleksnost literarnog predloška.
Kiss of a Spider Woman je pregnantna studija o usamljenosti, smislu političke akcije i komunikaciji. Zatvoreni u istoj ćeliji, dvojica protagonista potpuno različitih uvjerenja, homoseksualac Luis (William Hurt) i politički zatvorenik Valentin (Raul Julia), polako uviđaju da između njih postoje sličnosti.
Luis im prekraćuje vrijeme strastvenim i detaljnim prepričavanjem holivudskih filmova iz četrdesetih, i Babenco će ove verbalne momente obogatiti njihovim fantazijskim nadograđivanjem, čime se briše jasna razlika između stvarnosti i imaginacije, a time i između zatočenosti i slobode.
Pismak (Škrabalo, 1985) - Wojciech J. Has
Pismak je još jedno autorovo propitivanje statusa fikcije: Rafał (Wojciech Wysocki) u zatvoru pokušava da napiše roman. U Hasovoj vizuri, ono što je nerazlučivo jeste koliko ima stvarnosti u imaginaciji, i obratno, što je garant njihove konzistencije, ko će prevagnuti u toj interakciji.
Kada se ionako zapletenoj situaciji pridruži bolest junaka koji se gubi u tifusnoj groznici, tako i zatvor postaje još jedna inkarnacija ‘sanatorijuma pod klepsidrom’, kao što i Rafałovo pisanje - kao ‘nevidljivog posmatrača’ - preuzima narativni ‘sadržaj’ filma. Halucinacija, vizija, Hipnos: Has hoće formalno da potvrdi svijet u kojem je i jezik, kako se kaže u Pismak, ‘proizvod naših snova’.
The Shawshank Redemption (Iskupljenje u Shawshanku, 1994) - Frank Darabont
The Shawshank Redemption je esencijalno ostvarenje ovog (pod)žanra, film u kome su izvučene najvažnije konkluzije iz narativa koji se bavi ljudskom egzistencijom u zatvorenom prostoru. Urađen po vrlo dobroj noveli Stephena Kinga Rita Hayworth i iskupljenje u Shawshanku, Darabontov prvijenac je priča o Andy Dufresneu (Tim Robbins) koji će, uz nevjerovatnu upornost, studiozno planirati bjekstvo, istovremeno kultivišući, poboljšavati, jednostavno, oplemenjujući život ostalih zatvorenika.
Režiser inteligentno pitanje Dufresneove nevinosti ili krivice ne razrješava sve do kraja, tako da bi sve ono što se događa glavnom junaku moglo da se sagleda sa ‘objektivne’ distance, ali i da bi završni događaji imali potresni emocionalni efekt: The Shawshank Redemption je jedan od najljepših primjera katarze u savremenoj kinematografiji. Za Dufresnea, Shawshank je neka vrsta čistilišta, i on će morati proći sve faze priprema i potpuno utapanje u ljudsku zlobu i licemjerje i pokvarenost institucija, da bi stigao do okeana, metafizičkog okeanskog čuvstva, do iskupljenja.
Return to Paradise (Povratak u raj, 1998) - Joseph Ruben
Rubenov film inteligentno preokreće generička pravila zatvorskog filma: dok je uobičajeno da junaci u ovom žanru većinu vremena provedu u zatvoru a onda na kraju pobjegnu iz njega, u Return to Paradise protagonista Sheriff (Vince Vaughn) je na slobodi, da bi onda, u poentirajućoj završnici, dobrovoljno odlučio da ode na izdržavanje kazne.
U gotovo bresonovskoj konkluziji u kojoj se metaforično preokreće dihotomija zatvor/sloboda u skladu sa spomenutom generalnom narativnom promjenom, Sheriff uviđa vlastitu odgovornost, i odriče se prividne slobode zbog slobode savjesti: autentična egzistencija se ostvaruje tek kada se prihvati vlastita krivica, kada se iskusi kazna.
( Aleksandar Bečanović )