Od seksualne do apsolutne slobode

(Aleksandar Bečanović; ”Arcueil”, Nova knjiga 2017.)

Izražavanje u formi kratkog romana kao da je postalo manir u našoj savremenoj književnosti. Crnogorski pisci mlađe generacije su ga uzeli kao svoj zaštitni znak. Pa iako je produkcija ove literarne forme relativno opsežna, nisu svi autori jednako uspješni u njegovom oblikovanju. Tim prije, što pisanje u jednoj ovakvoj, nazovimo je, minimalističkoj formi traži visok stepen pregnantnosti jezika i sažimanja misaono-filozofske građe. To će reći da prostora za popravljanje izgubljenog momentuma i nema baš mnogo. Aleksandar Bečanović svojim romanom Arcueil ispunjava oba spomenuta uslova, kako onaj jezički, tako i onaj koji se odnosi na misaono-filozofsku poruku djela.

Sa ubjeđenjem pisca koji vlada izabranom romanesknom građom i zna kuda se zaputio, Bečanović se drži trećeg lica pripovijedanja koje je u novije vrijeme gotovo u potpunosti ustupilo prostor tzv. ’ja formi’( ovo zbog toga da se osigura cjelovitost romaneskne građe, kao i crvena nit koja je sigurno povezuje). Osim toga, jednolično, tj. pravolinijsko pripovijedanje, izbjegnuto je vještim spisateljskim manevrom ubacivanja jednog sudskog izvještaja (ispovijest Rose Keller, akterke epizode u Arcueilu, donosi se u prvom licu, što dodatno pojačava živost naracije), zatim novinskog članka o skandalu koji je De Sad počinio u Arcueilu iz Gazette D’Utrecht, objavljenog 26.4.1768, te pisma iz korespondencije hon. Horace Walpolea i markize Du Deffand, predstavnika protivničkog intelektualnog tabora. Ovim umetcima se osim toga osigurava tredimenzionalnost priče i viđenje faktuelnosti u svoj njenoj kompleksnosti. Ovo ne toliko da bi se došlo do konačne istine o onome što se stvarno dogodilo u tom famoznom De Sadovom privatnom bordelu u pariškom predgrađu Arcueil, koliko zbog težnje pisca da se razotkriju svi slojevi De Sadovog misaono-poetskog univerzuma. Da se iz rekonstruisanog istorijskog konteksta vide razlozi sukoba dviju misaonih koncepcija. Jedne, koja za najvišu vrijednost ima autoritet Boga, a okupljenost i konzistenciju društva bazira na hrišćanskoj solidarnosti i sveopštoj društvenoj prožetosti ovim teozofskim svjetonazorom, i druge, koju zastupa markiz De Sad kao nepomirljivi oponent i uporni istražitelj onog što se nalazi s onu drugu stranu tog svijeta, svijeta u kom su dokinuti taj isti Bog i pogotovo limitacije nastajale tokom nekoliko vjekova hrišćanske prisutnosti u zapadnom svijetu. ”Difamacija tijela, nije li to prikriveni naum odvažnog libertena koji je odbacio Boga, a prirodu stavio u službu destrukcije”(A.B.”Arcueil”, st.72) sažeto piše spomenuti oponent Walpolea o De Sadovom stavu i razlozima koji su ga tjerali na kolosalnu aktivnost kojom je u praksi insistirao na provjeri i valjanosti mišljenoga. Kad ovo kažemo, ne zaboravimo da je Markiz De Sad čovjek realizacije, neko ko s nevjerovatnom lakoćom skraćuje vrijeme provjere mišljenog i neko čija je radoznalost enormna, može se reći postulirana u neku vrstu kreda: sve što misliš i pogotovo fantaziraš imaš pravo da pretočiš u stvarnost.

Naravno, ne treba zaboraviti ni činjenicu da je to vrijeme misaonog vrenja pred Veliku francusku revoluciju i da su propitivanja etabliranih misaonih sistema bila isto tako revolucionarna, kao što će, samo koju deceniju kasnije, biti revolucionarni i zahtjevi za promjenom čitavog društvenog sistema u samoj političkoj i društvenoj stvarnosti.

Portret markiza De Sada

Nesumnjivo da je potrebno poznavanje istorijskog konteksta u kom je živio markiz De Sad i da s tim u vezi neophodna skeptičnost predstavlja važnu alatku u rukama književne kritike. Ako ni zbog čega drugog, a ono zbog toga da si osigura da ne padne u hvalospjeve poetike i spisateljske tehnike nekog pisca ma kako visoko mišljenje o njoj i njemu imala. Slijedeći ovo razmišljanje bilo je interesantno upoređivati portret koji je sam markiz De Sad stvorio u svojim djelima o samom sebi i portret De Sada proizašlog iz pera Aleksandra Bečanovića. Ovaj prvi je daleko veseliji, sa fokusom na rasprostranjeni hedonizam svijeta njegovog društvenog položaja i socijalnog stratuma kome je rođenjem pripadao. On je više lepršav, nekako je renesansno i dekameronski otvoren i naivno radoznao. U Bečanovićevoj verziji ta dimenzija je skoro pa nestala. Njegov De Sad je gotovo fukoovski zamišljen nad smislom i sveopštom prožetošću stvarnosti fenomenom moći, gofmanovski je zapitan nad smislom maske u javnom i privatnom nastupu. On, iako je režiser i glavni dramaturg pozorišta, u šta je pretvorio čitav svoj život, ne izgleda nikad zadovoljan, često je melankoličan, ako ne i direktno mračan (A.B: Arcueil, st. 51). Privatnost i intima, teško je reći svjesno ili nesvjesno, izabrani su kao polje napetosti, onaj prostor u kom se odigrava revolucija prije revolucije. Tu, unutar četiri zida, neumoljivo se dokida prošlost i propituje budućnost. Rezultat tog izazova, te namjerno provocirane frustracije - De Sad, vodimo računa, stavlja sebe svjesno u situaciju onoga ko propituje neistraženo i time optimalizira vlastitu frustriranost - jeste jedna osebujna poetika koja svakog čitaoca može držati prikovanog za ovo štivo.

Misaono-poetska osnova

Pa iako je boravak u jednom takvom, samoprojektovanom svijetu pun neizvjesnosti kad su u pitanju spoznaje i rezultati, u slučaju Bečanovićevog De Sada moguće je naći bar dvije misaone trijade kao put koji vodi cilju i čije pedantno registrovanje čitaocu daje jasan knjigovodstveni bilans kad je u pitanju pročitano. Prva je veza između erotike, seksa, i na kraju, riječi odnosno umjetnosti, a druga je veza nasilja/boli, erotike i saznanja (A.B. Arcueil, st. 71.)

Psihoanalitički, odnosno frojdijanski osvrt na djetinjstvo kao jedno od mogućih objašnjenje De Sadovog karaktera takođe je prisutan. Ali kako on nije duže, osim u jednom pasusu, problematizovan, mi ćemo se ovom prilikom samo zadovoljiti registrovanjem njegovog postojanja u romanu i ostaviti njegovu elaboraciju za neku drugu priliku.

Trajna vrijednost De Sadovog naslijeđa

De Sad je, kako rekosmo, čovjek prakse. On je to i u Bečanovićevoj verziji. Ali u njegovom slučaju praksa ima ambijentalni karakter, od nje se pravi neka vrsta instalacije, dokazuje markizova gotovo režiserska perfekcija. Marksistički ambiciozno i dosljedno on traži provjeru svojih ideja upravo u životu. Roman Arcueil dopušta da budemo i na tragu istraživanja savremenih fiziologa i seksologa, po kojima je mozak najvažniji seksualni organ, on je taj centar koji upravlja bogatstvom erotskog i samim tim stvaralačkog, o čemu je Bečanović u svom romanu dao sjajan doprinos. Istina, Bečanović u elaboraciji ovog problema nije u ovome usamljen. O erosu i stvaralačkom zanimljivo piše i Dimitrije Popović, jedan od nezaobilaznih tragalaca značaja ovog poriva i njegove transpozicije u umjetničko, s tim što Bečanović svojim viđenjem De Sada otvara nebrojeno mnogo mogućnosti. Odbacivanje limitacije da sve bude viđeno kroz prizmu etičnosti, ili pak da moralno i etičko budu ona granica na kojoj se zaustavljamo, navodi nas na razmišljanje o pojmu apsolutne slobode. I ne samo o njoj, tu su odjednom i razmišljanja o odnosu pojedinca i društva, razmišljanje o smislu institucionalizacije tog istog društva, razmišljanja o dimenziji vremena i posebno dosadi koja je važna pokretačka snaga Bečanovićevog De Sada kao pripadnika povlaštene klase koja ima dovoljno, kako znanja i vremena, tako i sredstava, da se upusti u istraživanje neistraženog (A. B. Arcueil, st 95).

( Ljiljana Bulajić )