Edgar Alan Po i počeci američke nauke

Decenijama je Edgar Alan Po jedan od najpopularnijih američkih pisaca. Omiljen je širom svijeta zbog svoje pionirske detektivske fantastike, priča o hororu i proganjajućih stihova u kojima dominira jedinstvena atmosfera. O Edgaru Alanu Pou do sada znamo uglavnom sve, ali šta ako postoji i druga strana čovjeka koji je napisao “Gavrana” i “Pad kuće Ašera”? Šta ako nam je ovaj velikan gotovo nepoznat?

Tragajući za baš ovakvim odgovorima Džon Treš, profesor istorije umjetnosti, nauke i narodnih običaja na Institutu Varburg na Londonskom univerzitetu napisao je knjigu “Porijeklo noćne tame: Edgar Alan Po i počeci američke nauke” u kojoj piše o Poovom odnosu prema nauci. Ovo je temeljna, pametna literarna biografija koja predstavlja sjajno ispitivanje zanemarenog aspekta Poovog pisanja. Knjigu je prevela Ksenija Vlatković a izdavač je Laguna.

U ovoj inovativnoj knjizi o Edgaru Alanu Pou, u kojoj je naglasak na njegovoj fascinaciji naukom i sporenju sa njom, Džon Treš hrabro ispisuje novu biografiju pisca čiji kratak i mučan život ne prestaje da fascinira čitaoce. Usmjeravajući svjetlo reflektora na vrijeme kada su granice koje su dijelile zabavu i spekulacije od ozbiljnih naučnih istraživanja bile nejasne autor otkriva da je Po čitavog života bio opčinjen naukom, što najbolje ilustruje dio teksta iz novina tog vremena: “Gospodin Po nije samo čovjek od nauke - a nije ni samo pjesnik ili čovjek od pera. On je sve to zajedno, i vjerovatno nešto mnogo više.”

Ovaj pisac koji je razvijao nevjerovatne ideje i jedinstvenu estetsku viziju bio je ličnost eksplozivnih kontradikcija: dok je veselo razotkrivao naučne obmane prevaranata tog doba, istovremeno ih je i sam izvodio, a pred kraj života je održao predavanje o porijeklu svemira, koje je zadivilo i fizičare dvadesetog vijeka. Knjiga “Porijeklo noćne tame”, koja prati Poovo tegobno i briljantno životno putovanje, suštinski je važan novi portret pisca čiji je život postao sinonim za misteriju i imaginaciju, a djelo i danas plijeni čitaoce širom svijeta.

Vodeći nas kroz Poovo rano školovanje iz matematike i inženjerstva na Vest Pointu i burne godine koje su uslijedile, Treš pokazuje da je Po živio, mislio i patio okružen naukom - i da se mnoga od njegovih najpoznatijih i najmaštovitnijih djela mogu najbolje razumjeti kroz nauku. Bacio je sumnju na uočene izvjesnosti čak i dok je žudio za znanjem. Prateći Poovo teško i briljantno putovanje, “Porijeklo noćne tame” je i zabavno, eruditsko putovanje u svijet američke nauke. Džon Treš briljantno osvjetljava proces pomoću kojeg je Po ugradio svoje naučno znanje u svoja imaginativna djela, skicira fascinantnu vezu između Poove kosmološke vizije i njegove fikcije, i zapaža ‘nevjerovatnu, ujedinjujuću svrhu’ koja ih definiše.

U ovoj originalnoj i dirljivoj biografiji, Džon Treš briljantno portretiše Poa, čovjeka i pisca, sa njegovim dubokim angažmanom u nauci svog vremena. On lucidno otkriva sadržaj ovih fascinacija i uvjerljivo rasvjetljava njihov snažan uticaj na Poove spise i misli. Treš uočava Poovu prednost uma i misterije nad hladnim empirizmom i njegovu zastrašujuću percepciju da se samo duhovna tama nalazi ispod površine materijalnog znanja koje je transformirsalo svijet. Ovo je biografija koja Poa stavlja u gustu mrežu filozofskih i naučnih istraživanja njegovog vremena, vraćajući strogost njegove misli, inventivnost njegovih spisa i ličnost koliko je vizionarska toliko i smjela.

Prije svoje smrti 1849. u dobi od 40 godina, Po je uglavnom stvorio modernu kratku priču, dok je takođe izmislio ili usavršio polovinu žanrova: misteriju, naučnu fantastiku, psihološku priču i gotski horor. Kako nas Treš podsjeća, Edgar Alan Po je odrastao uz bogatstvo i status očuha iz Ričmonda, briljirao je na mnogim kursevima na Univerzitetu u Virdžiniji i, tokom svog boravka na Vest Pointu, bio je veoma voljen od strane svojih kolega kadeta. Iako ga je teško zamisliti u bilo kojoj uniformi osim u strogom crnom odijelu, Poe je zapravo služio u vojsci četiri godine, stigao je do čina narednika. Profesionalno je radio sa zapanjujućom marljivošću. Do svojih ranih tridesetih, Po je već uređivao glavne časopise (The Southern Literary Messenger, Graham’s Lady’s and Gentleman’s Magazine), intervjuisao međunarodne poznate ličnosti (kao što je Čarls Dikens), napisao priručnik za školjke (“The Conchologist’s First Book”), stekao je poznatu slavu kao “Čovjek Tomahavk” zbog svojih divljih kritika Emersona, Longfeloua. Tokom tih godina, Poe se takođe oženio svojom tmurnom rođakom tinejdžerkom, povremeno je prekomjerno pio rakiju od breskve i redovno se družio sa inteligencijom tog doba.

Kao doživotni “Magazinist”, Po je mogao da piše bilo šta: šaljive kritike, recenzije knjiga, parodije, članke o najnovijim naučnim otkrićima, razotkrivanje nadriljekarstva, kritičke eseje o “filozofiji kompozicije”, nezaboravne priče o samoopravdavajućim ubicama i kreštavim psihopatama. U “Porijeklu noćne tame” Treš naglašava koliko Pe unosi naučni diskurs u svoje najfantastičnije zamisli. Na primjer, u “Silasku u vrtlog” mornar, čiji je čamac uvučen u gigantski vrtlog, prilično se nevjerovatno spašava razmišljajući kao fizičar: On primjećuje da cilindrični objekti padaju sporije u vrtlog od drugih objekata iste veličine, pa se brzo veže za bure da pobjegne iz vodenog groba. U drugoj priči, “Čovjek koji je bio potrošen”, Po opisuje visoko odlikovanog vojnog oficira koji je, budući da su mu dijelovi tijela zamijenjeni raznim protezama, zapravo kiborg. Poova fikcija i novinarstvo navode Treša da raspravlja o svim vrstama naučnih i pseudonaučnih tema: o razbijanju kodova, frenologiji (nekada popularno vjerovanje da izbočine na lobanji otkrivaju karakter), o prirodnjaku-istraživaču Aleksandru fon Humboltu, astronomiji 19. vijeka, popularnosti obmana, modi mesmerizma, teoriji univerzuma, rođenju Smitsonian instituta... U Trešovoj knjizi nalazi se i genijalna dekonstrukcija naslovne stranice Poovog nautičkog romana, sablasnog i zapanjujuće zagonetnog “Gordona Pima”. Ipak, ova knjiga nije detaljno izlaganje Poovog života već bogat skup biografskih vinjeta, kratkih analiza priča i mini-eseja o naučnim uvjerenjima tog doba.

Džon Treš nam predočava Poa čije su najdublje preokupacije postale prijetnja samozadovoljnom moralu, visokom ritmu i nakrivoj estetici njegovih savremenika. Ovaj čudesni vremeplov prenosi nas duboko u 19. vijek i društvo njegovih najfascinantnijih građana. Poezija, mesmerizam, uspon američke nauke – sve se to slilo u zadivljujući podvig istraživanja i prelijepe proze. Ova knjiga o Edgaru Alanu Pou je zanimljiva biografija zagonetnog genija, živo i naučno istraživanje Poovog života kroz njegov književni angažman u nauci, a iznad svega potvrda da je bio prisutan u stvaranju američke nauke.

( Vujica Ognjenović )