Kako je KGB "eliminisao" aktiviste za ljudska prava

Ala Gorska (1929 - 1970), bila je ukrajinska umjetnica i poznati aktivista pokreta za ljudska prava 1960-ih u Ukrajini. Supruga umjetnika, slikara i pedagoga Viktora Zareckog (1925-1990). Otac Ale Gorske, Oleksandar Gorski, bio je jedan od organizatora sovjetske kinematografije. U svom dijelu “Jalta - Ukrajinska trupa” Oleks Nirko, istaknuta kulturna ličnost ukrajinskog Krima, pomenuo je da je Oleksandar Gorski bio glumac ukrajinskog pozorišnog ansambla Jalta, osnovanog 1922. godine, režisera Pavla Deljavskog. Nakon demobilizacije, jedno je vrijeme radio u vladinim agencijama, a 1931. godine postao je direktor filmskog studija Jalta. Godinu dana kasnije 1932, Oleksandar Gorski i njegova porodica preselili su se u Moskvu, gdje obavlja funkciju načelnika produkcije Vostokfilma. Međutim, Oleksandar Gorski nije volio Moskvu, pa je bio srećan kada je 1933. godine imao priliku da se preseli u Lenjingrad, gdje je prvo bio zamjenik direktora, a zatim direktor filmskog studija Lenjingrad. Majka Ale Gorske, Olena, nije nikada, za razliku od svog supruga, napravila karijeru. U Jalti je radila kao odgajateljica u dječijim ustanovama i sanatorijumima, a u Lenjingradu kao kostimograf, što će biti njeno dalje zanimanje.

Od septembra 1939. do aprila 1940. godine, Alin otac bio je u rusko-finskom ratu, a nedugo pred napad Njemačke na SSSR, vodio je grupu u Mongoliju na snimanje filma “Njegovo ime je Suhe-Bator”. Isti rat zahvatio je i jedanaestogodišnju Alu u Lenjingradu, zajedno sa majkom i deset godina starijim bratom Arsenom (on je bio sin Aline majke iz prvog braka, koji je poginuo u Ukrajini). U ljeto 1941. godine Arsen se pridružio Narodnoj miliciji, a zatim se bori kao dio sabotažne i gerilske jedinice koja je djelovala na Lenjingradskom frontu, a aprila 1943. godine, gine u pješadiji. Ala i njena majka preživjele su dvije zime blokade u Lenjingradu, u ljeto 1943. godine evakuisani su u Alma-Atu, gdje je Oleksandar Gorski već radio u zajedničkom filmskom studiju. Međutim, porodica nije dugo ostala u Alma-Ati i krajem 1943. godine seli u Kijiv. U Kijevu, Oleksander Gorski postaje direktor filmskog studija. Od 1946. godine, Ala je studirala na kijevskoj Umjetničkoj školi Taras Ševčenko, na kojoj je diplomirala 1948. godine kao najbolja u klasi. Volodimir Bondarenko je bio njen mentor. U daljem izboru nije bilo oklijevanja: Gorska upisuje likovnu umjetnost na fakultetu kijevskog Instituta za umjetnost. U ljeto 1952. godine udala se za studenta istog univerziteta, Viktora Zareckog. Njeni radovi bili su izloženi na izložbama, a 1959. godine primljena je u Udruženje umjetnika. Izvjesno vrijeme predavala je likovnu umjetnost u republičkoj Umjetničkoj školi. Ona i njen suprug imali su umjetnički studio u Kijevu, u ulici Filatova.

U periodu 1961 -1965. godine, zajedno sa Lesom Tanjukom, Vasiljem Simonenkom, Ivanom Svitličinim i drugima, postala je jedan od organizatora i aktivni član Kluba kreativne omladine Savremeni, koji je tada bio centar ukrajinskog nacionalnog života u Kijevu. U isto vrijeme ona se svjesno prebačila na ukrajinski jezik. Odgajana u porodici koja govori ruski jezik, u školi nije učila ukrajinski. Stoga je morala da počne da uči jezik od početka, od abecede. Učestvovala je u organizovanju književnih i umjetničkih večeri, pripremi godišnjih Ševčenkovih praznika. Plodno se bavila umjetničkom aktivnošću, stvorila je niz umjetničkih djela izuzetne vrijednosti. Njenim aktivnim učešćem 22. maja 1963. godine položeno je cvijeće kod spomenika Velikom Kobzaru, u parku Tarasa Ševčenka, u Kijevu, što je postala tradicija. Ove mjere državna partijska struktura doživljava kao “arogantnu inspiraciju buržoaskih nacionalista”, a službe državne bezbjednosti su, po zadatku pratile, snimale, bilježile. Zajedno s Vasiljem Simonenkom i Lesom Tanjukom otkriva mjesta sahranjivanja strijeljanih od strane NKVD-u u Bikivni, na grobljima Lukjanovski i Vasiljkivskom (1962-1963), o čemu su obavijestili Kijevsko gradsko vijeće. 1964. godine, u saradnji sa kolegama, naslikala je u glavnoj zgradi kijevskog Univerziteta vitraž “Ševčenko. Majka”. Vitraž je uništila univerzitetska administracija prema uputama partijskog rukovodstva. Komisija, sazvana nakon toga, našla je da je njen vitraž ideološki neprijateljski nastrojen, “duboko stran principima socijalističkog realizma”. Gorska je protjerana iz Udruženja umjetnika, mada je ponovo vraćena godinu dana kasnije. Mnogi prijatelji i poznanici Ale Gorske su uhapšeni u toku 1965. godine. Ova godina, ujedno je bila početak njenog aktivnog učešća u pokretu otpora i borbi za ljudska prava, zbog čega je njen umjetnički rad bio osuđen na ilegalu, a 16. decembra 1965. godine Gorska je poslala pismo tužiocu Ukrajinskog SSR-a u vezi s hapšenjima njenih kolega umjetnika. Gorska je pozvana u KGB na saslušanje kao svjedok, direktno zloglasnim metodama NKVDA-a “licem u lice”, gdje su se vodili posebni “razgovori” s upozorenjima i prijetnjama.

Ona je materijalno i moralno podržavala porodice političkih zatvorenika, dopisivala se s njima, intenzivno s Opanasom Zalivahom i posjećivala ih u zatvoru. U aprilu 1966. godine podnijela je molbu za njihovu zaštitu. Išla je na suđenja svojim istomišljenicima, organizovala je prikupljanje sredstava za pomoć porodicama osuđenih, organizovala sastanke s onima koji su se vraćali iz logora. Aktivisti za ljudska prava koji se vraćaju iz zatvora, tražili su njenu pomoć i uvijek je dobijali. Pripadajući grupi “Šisdesjatniki” (ime nove generacije sovjetske i ukrajinske nacionalne inteligencije koja je ušla u kulturu, umjetnost, književnost itd. i politiku u SSSR-u, u drugoj polovini pedesetih godina prošloga vijeka, za vrijeme privremenog slabljenja komunističko-boljševičkog totalitarizma i Hruščovljevog “odmrzavanja”, destaljinizacije i meke liberalizacije, početkom i sredinom 1960-ih otuda i ime), aktivno je učestvovala u ukrajinskom pokretu za ljudska prava.

U godinama 1965-1968. učestvovala je u protestima protiv proganjaja i hapšenja nad ukrajinskim aktivistima za ljudska prava, koje su progonile sovjetske bezbjednonosne službe. Ona je bila djelimično zaštićena time što je, u grupi umjetnika, izvodila monumentalna umjetnička djela u Donjecku i Krasnodonu (sada Sorokin), koja su smatrana ideološko važnim za Komunistučku partiju. U aprilu 1968. godine, sto trideset devet naučnika i kulturnih ličnosti potpisalo je protestno pismo tadašnjim liderima SSSR-a u vezi s ilegalnim hapšenjima i zatvorenim suđenjima protiv disidenata. Počele su administrativne represije protiv “potpisnika” i pritiska KGB-a, a Ala Gorska je drugi put isključena iz Udruženja umjetnika. U Kijevu i Ukrajini su se pojavile glasine o postojanju ilegalne terorističke organizacije banderovaca kojom upravljaju zapadne obavještajne službe. Gorska je smatrana jednim od vođa ove organizacije. Posmatrali su je, pratili, ponekad demonstrativno prijetili nepoznati pojedinci. Gorska je 1970. godine pozvana na saslušanje u Ivano-Frankivsk u slučaju uhapšenog Valentina Moroza, ali je odbila da svjedoči. Nekoliko dana prije smrti, protestovala je pred Vrhovnim sudom Ukrajinske SSR, zbog nezakonitosti i surovosti kazne.

Ala Gorska ubijena je u stanu svog svekra u gradu Vasiljkiv 28. novembra 1970. godine, u Kijevskoj oblasti. Sahrana Gorske 7. decembra 1970. godine, na gradskom groblju Berkovecki u Kijevu, pretvorila se u protestni skup protiv aktuelnog komunističkog režima u Ukrajini. Grozne glasine o ovoj smrti proširile su se Ukrajinom, a strane radio stanice dale su svoje verzije njene hrabre smrti. Vlasti su skratile govore i saopštenja o smrti Ale Gorske i okolnostima njene smrti. Prema nekim verzijana, ovo ubistvo se pripisuje KGB-u, kao osveta Ali Gorskoj zbog objavljivanja činjenica o masovnim strijeljanjima Kijevljana u Bikivnijanskoj šumi, zajedno sa Lesom Tanjukom i Vasiljom Simonenkom. Simenoneko je, nekoliko mjeseci kasnije, brutalno pretučen i od tih posljedica je umro u bolnici. U januaru 1972. godine, dogodio se najveći talas hapšenja pripadnika pokreta otpora, to jest boraca za ljudska prava, što je značajno oslabilo ukrajinsku duhovnu i intelektualnu elitu. Nakon raspada SSSR-a, tužilaštvo i bezbjednosne službe Ukrajine, zanemarujući zahtjeve javnosti, nijesu objavili nikakve informacije o smrti Ale Gorske. Otvoren je samo istražni slučaj. Analiza slučaja pokazuje da je istraga bila nepotpuna, kontradiktorna, vođena kršenjem proceduralnih normi, tj. izmišljena. Postoje i zajedničke karakteristike ubistva Gorske s drugim političkim atentatima u SSSR-u. U periodu od 2008. do 2009. godine deklasifikovan je Sektorski državni arhiv Službe bezbednosti Ukrajine, koji sadrži dokumente direktno povezane s Alom Gorskom i njenim ubistvom. U 2010. godini uredio ih je i objavio Oleksej Zarecki. Skoro svi arhivski dokumenti sa slučajevima poput Gorske, bili su sakriveni u depoima do 1990. godine. Poređenje istražnog slučaja i izvještaja predsjednika KGB-a, pruža potkrijepljenu dokaznu osnovu za planirani pokušaj njenog ubistva. Ovaj specijalni izvještaj sadrži direktne dokaze o organizovanom pokušaju ubistva, motive ubice, opšta slika mjesta zločina je navedena ranije, dakle, prije nego što je istraga došla do istih zaključaka. Ubistvo je navodno počinio svekar Ale Gorske, Zarecki, zbog ličnog neprijateljstva, a sjutradan je izvršio samoubistvo. Ovo je saopšteno dva dana prije nego što je slučaj, rješenjem iz okruga Vasiljkiv, prebačen u kijevsko tužilaštvo.

Prijavljena je reakcija njenog okruženja na smrt Gorske (11. i 18. decembra), koja je pomno i pažljivo praćena. Takva efikasnost je bila moguća samo u slučaju stalne kontrole KGB-a, utvrđene, nama nepoznatom naredbom (eventualno usmenom). Informacije se mogu dobiti samo iz operativnih izvora, dakle, izvještaja agenata i tehničkih prisluškivanja. Oni su primorani da priznaju da je popravljanje raspoloženja zbog konfuzije, depresije i dezorijentacije ljudi u ovom periodu, možda bio najvažniji zadatak komunističke vlade i državne bezbjednosti. Učinkovitost ovih događaja je nesumnjiva, pripremljeno je sve unaprijed, kako za ubistvo, tako i za sahranu. Rezultat istrage koja je zatvorena 23. januara 1971. godine bio je isti kao što je ranije naznačeno u posebnim izvještajima. Postoje (ne)osnovane pretpostavke da se u arhivima KGB-a, u Kijevu ili Moskvi, može naći nalog za tajno političko ubistvo, izvještaji izvršilaca i tako dalje. Vjerovatno da takvi dokumenti nijesu postojali, a postoji mogućnost i da su uništeni. Žestoka opoziciona društveno-politička aktivnost i djelatnost Ale Gorske poznata je u Ukrajini i u svijetu, uglavnom je, kao umjetnica ostala nezapažena za širu javnost i pored velikog stvralačkog opusa, kojeg predstavljaju desetine monumentalnih slikarskih radova, veliki broj grafičkih radova i skica. Rad umjetnice zasnovan je na tradicijama kijevske akademske škole, narodnoj umjetnosti, ukrajinskoj avangardi 1920-ih, bojčukizmu (pravac u umjetnosti) i dubokom poznavanju svjetskih umjetničkih trendova. Autor je brojnih umjetničkih djela: “Autoportret sa sinom” (1960), “Portret oca” (1960), “Abeceda” (1960), “Uz rijeku” (1962-1963), “Portret V. Simonenka” (1963) itd.

Umjetnica je uradila skice za predstave: “Nož na suncu”, zasnovane na pjesmi Ivana Drača, “Ovako je Gusk umro”, Mikole Kuliša, “Pravda i krivda” Mihaila Steljmaha i drugih. Predstave spremne za postavku bile su zabranjene. Ala Gorska, sa suprugom Viktorom Zareckim i istomišljenicima, stvorila je niz monumentalnih djela u Donjecku, Kijivu, Krasnodonu, pod uticajem ukrajinskog baroka i meksičkog monumentalizma. Radovi umjetnice se nalaze u Nacionalnom muzeju umjetnosti u Kijevu, Nacionalnom umjetničkom muzeju Šeptickog u Lavovu, Centralnom državnom arhivu-muzeju književnosti i umjetnosti, Muzej “Šezdesetih”, jednoj od najvećih svjetskih zbirki nekonformizma u SSSR-u Norton i Nanci Dodge Rutgers Univerziteta, Muzeju Berlinskog zida i mnogim drugima.

U Sjedinjenim Državama, Kanadi, zapadnoj Evropi i Australiji, tokom 1970-ih i 1980-ih, brojne građanske organizacije, koje vode uglavnom žene, uzeli su ime po Ali Gorskoj. Ukrajina pamti jednu od svojih heroina koja se borila za Ukrajinu, njenu čast i dostojanstvo, za sve hrabre intelektualce koji su položili život za svoju domovinu. Ulice u Kijevu, Lavovu, Vinici, Vasiljkovu, nose njeno ime. Spomen-ploča na kući u ulici Repina 25 (sada Terešenkivska) u Kijevu, u mjestu boravka Ale Gorske. Spomen-ploča je postavljena na kući u Vasiljkovu, gdje je pronađeno njeno tijelo. O životu Ale Gorske snimljena su i dva filma: “Svi smo bili osuđeni da umremo rano”, 1991. godine u režiji Sergeja Dudka, E. Sologub, Ukrtelefilm i 2001. godine i “Ala Gorska”, režija Olena Levčenko, Nacionalni filmski studio Oleksandra Dovženka, ukrajinski Studio dokumentarnih filmova, u trajanju od 58 minuta.

( Božidar Proročić )