Ustav, parlament i (ne)demokratija

Fragmenti istorije

“Mi hoćemo da narodu oduzmeno igračku koja se zove parlament. Kažemo igračku, jer ga narod smatra takvim… Mi imamo vizije koje su istorijske, nasuprot drugima čije su vizije politikantske i parlamentarne”. (Benito Musolini na kongresu Fašističke partije u Napulju 24. oktobra 1922. godine)

Često i ne slučajno se navodi da se ustavom udaraju temelji države. Njime se između ostalog, oblikuje pravno-politički sistem društva, utemeljuju principi slobode i prava građanina. Podjelom vlasti i kontrolnom ulogom parlamenta se garantuje demokratsko funkcionisanje društva.

Zato, a istorija to potvrđuje, ukidanje parlamenta ili njegovo svođenje na neki fasadno-manipulativan oblik jeste opsesivni cilj političkih uzurpatora u njihovoj težnji ka apsolutnoj vlasti.

U svakom slučaju karakter ustava, način usvajanja, iznad svega njegovo poštovanje, predstavljaju ozbiljan test političko-institucionalne zrelosti države.

Ustav, posebno onaj koji se donosi u 21. vijeku, treba da izrazi kontinuitet države i njene specifičnosti, prilagođene opšteprihvaćenim vrijednostima modernog, građansko-demokratskog društva.

U istoriji traju oni ustavi sa kojima se, kao sa himnom i zastavom, narod identifikuje. Dakle, bez nametanja, darivanja i režiranih nadglasavanja partijskih većina u parlamentu.

Istorija pokazuje da novi ustavi nerijetko izražavaju velike zaokrete, čak nove epohe naroda.

Ponekad se vezuju i za velike protagoniste istorije koji su direktno uticali na političke prilike i društvene vrijednosti u kojima nastaju novi ustavi.

Američki ustav, usvojen 1787. godine, ne samo da je obezbijedio stabilnost države i primjenu demokratskih principa društva, u prvom planu sa pravima građanina, već je postao klasičan primjer dugog trajanja.

Drugim riječima, američki ustav je, gotovo netaknut, preživio ogromne transformacije američkog društva koje je prošlo demografski put od tri do trista miliona stanovnika, jedan krvavi građanski rat, dva svjetska rata, duboke ekonomske krize svjetskih razmjera, mnoga druga unutrašnja i međunarodna iskušenja.

Zato se istorijski protagonisti tog doba, pisci ustava Džeferson, Hamilton, Adams nazivaju “očevima” demokratske Amerike.

Utemeljivač moderne Turske, Mustafa Kemal Ataturk je Ustavom 1924. godine pravno-politički oblikovao državu na demokratsko-republikanskim principima.

Ozbiljnu krizu francuskog društva, u kontekstu sve komplikovanijeg kolonijalnog rata u Alžiru, general De Gol 1958. godine je razriješio, između ostalog, i novim ustavom usvojenim iste godine, koji utemeljuje tzv. predsjednički, neki ga nazivaju polupredsjednički, sistem, u političkom mehanizmu demokratske podjele vlasti.

Veliki političko-ustavni diskontinuitet Italija realizuje Ustavom 1947. godine, koji donosi Ustavotvorna skupština. Njemu je prethodio narodni referendum o karakteru državnog uređenja.

Referendumom i novim ustavom, čija se izrada uglavnom vezuje za predsjednika antifašističke vlade De Gasperija, monarhija je zamijenjena republikom.

Veoma kultivisani, elegantni, politički slab mladi kralj Italije Umberto Savoja - visok rastom, očigledno po crnogorskim genima s majčine strane - bio je primoran da odredbama novog ustava napusti zemlju.

Kralj je ironijom, valjda posljednjim oružjem koje je imao uoči odlaska u egzil, ovako prokomentarisao novi ustav zemlje: „Revolucionaran, hibridan, sa elementima baroknog...”

Iste, 1947. godine, usvojen je novi ustav Japana u još komplikovanijim političkim i međunarodnim prilikama. Naime, pošto je bio primoran da vrati ostrva na Pacifiku, doživio američke atomske bombe na svojem tlu, Japan se našao pod međunarodnom okupacijom, a glavni guverner protektorata u Tokiju, američki general Mekartur, svečano je saopštio Japancima: „Osuđujemo vas na demokratiju”.

Usvajanjem ustavne povelje 1982. godine, u Kanadi je postignut veliki nacionalni konsenzus o pravno-političkom utemeljenju asimetrične federacije u okviru suverene države.

Nekada su dileme oko ustavnih rješenja predmet ne samo stručnog angažovanja, već i stručne savjesti. Zbog javnog stava da jugoslovenski ustav iz 1974. predstavlja pravno samoubistvo zemlje, profesor beogradskog Pravnog fakulteta Mihailo Đurić je te godine završio u zatvoru.

Ostaje još kao predmet istraživanja neobično pravno iskustvo država bez ustava ili sa nepisanim ustavom.

Jedna od najstarijih država konsolidovane demokratije, Velika Britanija, nema klasičan, odnosno pisani ustav. Naime, duga, vjekovna tradicija nepisanih i pisanih fundamentalnih pravila i konvencija, zapravo njihov zbir, čini ustavni okvir zemlje. Dakle, uglavnom od Magne karte iz 1215. godine do političko-pravnog kompromisa 1689. između krune i parlamenta, a poslije „slavne revolucije” (slavne, jer je bila bez krvi).

Tada je kralju pripala čast, a parlamentu vlast. Ili možda bolje rečeno - kralj je kraljevao, ali ne i vladao. I kasnije usvojene konvencije takođe čine dio ovog, već klasično nepisanog ustava.

Veliki pravno-politički izazov Evropljani su imali i ambicioznom težnjom da Evropska unija dobije ustav, iako još uvijek bez države i demosa u klasičnom smislu riječi. Nije se uspjelo u tome. Lisabonski sporazum kao posljednji usvojeni najviši akt nije ustav ni sadržinom, niti imenom.

Sve je opet u novom traženju modela nove organizacije Evropske unije, sada sloganima “Strateški kompas” i “Strateška autonomija”. Za sada kompas više izražava strateško strpljenje i odlaganje, posebno u sadašnjim uslovima rata koji bjesni na evropskoj teritoriji, u Ukrajini.

Zanimljivo je da su države često imale, i do današnjih dana to zadržale, svoje državno-nacionalne slogane. Njima se izražavaju ponekada bitni momenti iz istorijskog konteksta ili istorijske težnje, najčešće inspirisani etičkim idealima jedinstva, pravde, progresa.

Tako, na primjer, Francuska za svoj moto ima poznatu parolu iz svoje velike revolucije: „Sloboda, Jednakost, Bratstvo”. Švajcarska: „Jedan za sve, svi za jednog”. Norveška: „Sve za Norvešku”. Saudijska Arabija je izabrala: „Alah je jedini bog, Muhamed njegov prorok”, Alžir: „Narodna revolucija za narod”. Moto Brazila je: „Red i progres”, Belgije: „Jedinstvo čini snagu”. SAD su se opredijelile za latinski princip: „Pluribus unum”, Njemačka za: „Jedinstvo, Pravo, Sloboda”. Afrička zemlja vrućina i suša, Bocvana, za svoj državni moto je izabrala: „Neka padaju kiše”.

Koji bi slogan odgovarao nama?

Ne bih se usudio da predložim. Jer ovdje postoje prethodna pitanja.

To je temeljna obnova crnogorskog društva. U vrijednosno funkcionalnom smislu.

Alternativa, zapravo realnost koju živimo, jeste pretežni, sa manjim varijacijama, kontinuitet Besudne zemlje. Kontinuitet uzurpatorâ podzemnog daha. Bez mnogo varijacija.

Što je bilo sa Musolinijem, parlamentom i ustavom?

U najkraćem: Musolinijevo prvo pojavljivanje u parlamentu 16. novembra 1922. u svojstvu premijera obilježile su ove riječi: “Sa trista hiljada mladih naoružanih mladih u svakom smislu odlučnih i gotovo mistično spremnih na moje naredbe, mogao sam već kazniti sve one koji su pokušavali da ruže i blate fašizam. Mogao sam od ove dosadne i sive aule napraviti logor, ali nisam to učinio, bar ne za sada. Ipak, neću biti protiv parlamenta, sve dok budem mogao.”

Godine 1924. ubijen je opozicioni poslanik Đakomo Mateoti.

Fašizam je prolazio kroz tri faze - pokret, partija, režim. Na početku se čitav proces naziva “fašistička revolucija” (kako glasi i naslov opširne analize uspona fašizma mladog diplomate Iva Andrića, objavljene pod pseudonimom u Zagrebu 1925. godine).

Italijanski autoritarni režim je propagandom najprije “normalizovan”, zatim je ustanovljena vlast jedne partije, jednog čovjeka koji je diktaturom odveo zemlju i narod u tragedije i ratna ludila. Na kraju u unutrašnje sukobe, sa žrtvama u svojoj zemlji.

Na tom putu, ustav i parlament u jednom trenutku, više nisu bili tema.

Autor je predsjednik Demosa

( Miodrag Lekić )