Država, svetinje, evropski put

Tekst predavanja pod nazivom “Država, Svetinje, Evropski put: savremena crnogorska politika kroz prizmu teorije diskursa”, održanog 5. oktobra 2022. na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore

Nalazimo se u haosu. Imamo Vladu kojoj je Skupština izglasala nepovjerenje. Imamo Predsjednika koji odbija da mandat za sastav nove vlade povjeri osobi koju je podržala skupštinska većina, jer tvrdi da mu to Ustav ne dozvoljava, pa predlaže vanredne parlamentarne izbore. Imamo Skupštinu koja odbija da razmatra Predsjednikov prijedlog i prijeti mu razrješenjem zato što tvrdi da je on, tokom konsultacija o mandataru, povrijedio Ustav. Nemamo načina da utvrdimo ko je u pravu zato što nam Ustavni sud trenutno nije u funkciji, a dok Ustavni sud ne profunkcioniše nema parlamentarnih izbora. Činioci skupštinske ‘stare većine’ – većine koja tvrdi da se dogovorila oko nove vlade – u proteklom periodu optuživali su jedni druge za veze sa kriminalnim klanovima, za učešće u švercu narkotika i cigareta, za korupciju, zloupotrebe funkcije, izdaju narodne volje i tajne dilove sa Đukanovićem. Jedino oko čega se slažu je to da je prošlogodišnji budžet (za koji su svi oni glasali) bio neodgovoran i populistički. Istovremeno, čini se da stepen opšte rezignacije, apatije i razočarenja političarima i političkom klasom nikad nije bio viši, i da su građani naprosto digli ruke od ideje da se oni u tekućim dvorskim igrama išta pitaju.

Kako smo došli do ove tačke? Da bismo odgovorili na to pitanje, potrebna nam je teorija koja bi sistematizovala ovaj haos. Stoga predlažem da razmišljanje u tom pravcu započnemo kratkim pregledom strukturnih posljedica koje je ishod izbora 2020. imao na crnogorski politički sistem:

I. Smjena vlasti – Crna Gora je, po prvi put u istoriji višestranačja (od 1990.) promijenila vlast na izborima. Time je bezmalo jedina konstanta u tri decenije crnogorskog političkog života, vladavina Demokratske partije socijalista, napokon srušena, što je stvorilo vakuum političkog autoriteta.

II. Kohabitacija – takođe po prvi put u svojoj istoriji, crnogorski politički sistem ušao je u stanje kohabitacije, u kome Predsjednik države i Predsjednik vlade dolaze iz suprostavljenih političkih blokova. Kohabitacija pruža priliku da se granice ingerencija Predsjednika i Vlade, koje su u polupredsjedničkim sistemima poput našeg najčešće ustavnopravno nedorečene, ustanove kroz praksu.

III. Manjinska vlada – iako se 42. vlada Zdravka Krivokapića u javnosti predstavljala kao ekspertska (što je upitno, s obzirom na postojeće teorijske definicije ekspertskog kabineta), bila je to prva manjinska vlada od 2001. godine, kada je DPS, uz manjinsku podršku LSCG-a, formirao 34. vladu Filipa Vujanovića. Kao takva, Krivokapićeva vlada mogla je da računa na stabilnu podršku svega 6 od ukupno 81 poslanika u Skupštini, dok je Đukanović, s druge strane, uživao bezrezervnu podršku najmanje 30 poslanika.

Sve tri navedene pojave – smjena višedecenijskog režima, kohabitacija, manjinska vlada – u političkim naukama slove za faktore koji doprinose političkoj nestabilnosti, institucionalnoj paralizi, turbulencijama, tenzijama i sličnim problemima koje su postale opšte mjesto u raspravama o domaćoj političkoj situaciji. Njihov združeni uticaj uvukao je crnogorsko društvo u organsku krizu koja odgovara Gramšijevoj dijagnozi interregnuma u kome “staro umire a novo ne može da se rodi” – odlaskom DPS-a u opoziciju jedan se hegemonski poredak i zvanično urušio, a onaj drugi već dvije godine nikako da se konstituiše. Ako ima istine u ovoj dijagnozi, želio bih da u ostatku svog izlaganja ponudim jedan teorijski okvir koji bi, vjerujem, mogao da pruži vrijedan uvid u ovu problematiku.

Dva pojma iz rječnika poststrukturalističke teorije diskursa

Teorijski okvir koji imam u vidu dio je poststrukturalističke teorije diskursa, koju su 1985. izvorno formulisali Ernesto Laklau i Šantal Muf u knjizi pod nazivom “Hegemonija i socijalistička strategija”, koja je utemeljila postmarksizam kao zaseban teorijski pravac. Teoriju diskursa je, zatim, dodatno razvio i političkoj analizi prilagodio Laklau u svojoj samostalnoj knjizi objavljenoj 2005. pod nazivom “O populističkom umu''. Kako nemam prostora da u okviru ovog izlaganja ponudim pregled Laklauove i Mufove teorijske misli, osvrnuću se na svega dva pojma iz ove teorije koja se najdirektnije tiču moje analize: pojam diskursa i pojam populizma.

Kao što sam naziv ‘teorija diskursa’ sugeriše, ‘diskurs’ je centralna ontološka kategorija Laklauove i Mufove teorijske perspektive. Ono na šta mislimo kad kažemo ‘društvena stvarnost’, dakle svijet kakvim ga mi doživljavamo, Laklau i Muf ne tretiraju kao odraz ili epifenomen nekog objektivnog stanja, strukture ili odnosa, recimo ekonomskih odnosa ili odnosa prema sredstvima za proizvodnju, koji u marksističkoj teoriji određuju klasnu pripadnost. Za Laklaua i Muf, društvena stvarnost konstituisana je diskurzivno, što će reći da ne postoji ‘objektivna’ struktura značenja u svijetu koja je nezavisna od našeg pogleda na svijet i koju naše riječi treba da otkriju i predstave (manje ili više vjerno) – naprotiv, mi sami strukturiramo prostor značenja, putem diskurzivnih praksi kojima imenu datog pojma pripisujemo određeni semantički sadržaj.

Dok opisujemo društvenu stvarnost, mi tu stvarnost zapravo generišemo. A taj opis nije referentan, već diferencijalan – značenje jednog znaka zavisi od značenja drugih znaka, a ne od nekog referenta koji se nalazi izvan diskursa. Samim tim, naš doživljaj društvene stvarnosti i ‘društvenu stvarnost’ kao takvu određuju strukture međusobno povezanih znaka, čija značenja izviru jedna iz drugih, i te strukture Laklau i Muf nazivaju diskursima. A diskursi, u njihovom viđenju, liče na paukove mreže – imaju po jednu ili više centralnih komponenti, tj. ‘nodalnih tačaka’, čije značenje određuje konotaciju svih ostalih znaka u datoj diskurzivnoj cjelini. Te nodalne tačke zovu se ‘prazni znaci’.

Laklau je ovaj okvirni pristup primijenio na polje političke analize, konkretno na analizu fenomena populizma. U toj analizi, Laklau ne polazi ni od klase, ni od društvene grupe, ni od političkih aktera, pa čak ni od pojedinca, već za svoju osnovnu analitičku jedinicu uzima ‘zahtjev’. A šta je to ‘zahtjev’? To je misao, formulisana u obliku ‘mi hoćemo X/Y/Z’ i adresirana na neki centar moći, na neku vlast, establišment, elitu, koja to ‘X/Y/Z’ može, ali ne mora da ispuni. Za Laklaua, priroda zahtjeva ne proističe iz karaktera društvenih grupa koji je unaprijed zadat, već obrnuto – zahtjevi konstituišu društvene grupe, tj. grupa postoji kao takva tek onda kad ispostavi neki zajednički zahtjev. U tom smislu, kada radnici fabrike zahtijevaju više plate ili bolje uslove za rad, oni to ne čine zato što pripadaju ‘proletarijatu’, već njihov proleterski identitet počinje da figuriše kao realna kategorija tek onda kad vlasniku fabrike isporuče zahtjeve ovog tipa.

Međutim, šta se dešava kada vlast (institucionalni centar moći) u kontinuitetu odbija da ispuni različite zahtjeve različitih društvenih grupa? U tom slučaju, Laklau tvrdi da se između tih neispunjenih zahtjeva, uprkos njihovoj različitosti, stvara određena solidarna veza, u kojoj oni gube dio svoje partikularnosti i počinju da se poistovjećuju jedan sa drugim. Da bi se mogla formirati takva veza, koju Laklau naziva ‘lancem ekvivalencije’, neophodno je da se jedan od zahtjeva uvezanih u taj lanac gotovo u potpunosti isprazni od svog konkretnog, partikularnog značenja i poprimi funkciju ‘praznog znaka’, u koji svi ostali konstituenti lanca učitavaju svoja značenja. Tako su, na primjer, zahtjevi lučkih radnika iz Gdanjska u komunističkoj Poljskoj postali ‘prazan znak’ koji je simbolički predstavljao mnoštvo nataloženih frustracija, zamjerki i ljutnji spram komunističke vlasti, uvezanih u lanac ekvivalencije – ‘Solidarnost’. A kada se desi da jedan diskurs artikuliše lanac ekvivalencije koji, na ovaj način, antagonizovanoj vlasti (establišmentu, oligarhiji, centru moći) suprotstavi ‘narod’, takav diskurs Laklau naziva populizmom.

Crnogorski politički tokovi (2006-2022): tri hegemonska projekta

Pregledom tokova crnogorskog političkog života kroz prizmu Laklauovih kategorija, u periodu od sticanja nezavisnosti 2006. do danas, moguće je prepoznati tri hegemonska projekta, tj. tri dominantna diskursa za koje se može reći da su presudno uticali na oblikovanje političkih identiteta u crnogorskoj javnoj sferi, na profilaciju relevantnih aktera na domaćoj političkoj sceni i uopšte na formulisanje političkog značenja u crnogorskom društvu. Dakle, nije riječ o konkretnim političkim organizacijama, pokretima ili kampanjama, koliko o diskursima čija konstelacija u datom trenutku definiše politički život naše zajednice.

1. Diskurs crnogorskog nacionalizma, koji za cilj ima izgradnju crnogorskog nacionalnog identiteta koji bi bio kulturno i lingvistički poseban i drugačiji u odnosu na srpski. Kao centralni pojam u ovom diskursu figuriše ‘crnogorstvo’ kao zasebna, nesrpska identitetska kategorija, a ono Drugo, spram koga se konstituiše značenje čitave diskurzivne strukture, je ‘srpstvo’ – biti Crnogorac u ovom smislu znači ne biti Srbin. Stoga se u diskursu crnogorskog nacionalizma daju uočiti dva značajna momenta. Prvi je potenciranje modela koji se u njemačkoj teorijskoj tradiciji zove Kulturnation, tj. model nacionalne zajednice koja počiva na svijesti o zajedničkom jezičkom i kulturnom nasljeđu njenih pripadnika (suprotno od Staatnation, ili državno definisane nacije). Projekat izgradnje crnogorskog Kulturnation-a počivao je na strategiji otuđenja srpstva, tj. na reinterpretaciji crnogorske istorije sa težnjom da se srpska dimenzija crnogorskog kulturnog i političkog nasljeđa relativizuje i predstavi kao neautentična, fabrikovana i ‘importovana’ u sklopu neprijateljske asimilatorske agende. Tako su među ključnim prioritetima crnogorskih nacionalista bili pitanje standardizacije crnogorskog jezika i pitanje autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve – jezik i crkva, dva temeljna markera kulturnog identiteta. I drugo, ovaj diskurs ključnu egzistencijalnu prijetnju prepoznaje u ideologiji velikosrpskog nacionalizma i hegemonističkim aspiracijama Republike Srbije. Shodno tome, crnogorski nacionalizam težio je da crnogorsko društvo podijeli na dvije homogene i međusobno suprotstavljene skupine – na patriote (tj. režim i njegove saveznike) i izdajnike (tj. agente srpskog malignog uticaja). Izvorno formulisan na početku 1990-ih od strane Liberalnog saveza Crne Gore, istina u drugačijem, liberalnijem, antiratnom obliku, diskurs crnogorskog nacionalizma kooptiran je 1997. od strane Đukanovićevog DPS-a, u sklopu prozapadnog zaokreta ove stranke i njenog otklona od politike Slobodana Miloševića. Od tada, diskurs crnogorskog nacionalizma biva institucionalizovan i reprodukovan od strane kulturnog i političkog establišmenta države.

2. Diskurs evrointegracija, u kome proces pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji figuriše kao ključni politički proces u društvu, štaviše kao svojevrsni krajni cilj i telos svih ostalih domaćih političkih procesa. Ako se u diskursu crnogorskog nacionalizma postojanje crnogorske države i pravo Crne Gore na državnost temelji na ideji nacionalne i kulturne posebnosti crnogorskog identiteta – država postoji kao odraz crnogorskog naroda – u diskursu evrointegracija svrha crnogorske državnosti je u pristupanju Evropskoj uniji. Logika ovog diskursa, dakle, nije nacionalistička, već tehnokratska – država postoji zato da bi, radom svojih institucija, svojim građanima omogućila određeni životni standard, a mjeru kvaliteta funkcionisanja tih institucija, i samim tim, mjeru uspjeha države u svom osnovnom poslu, predstavlja tzv. ‘evropski standard’. Prema tome, pristupanjem Evropskoj uniji i dostizanjem ‘evropskog standarda’ u tom procesu, država zapravo ispunjava svrhu svog postojanja. U tom smislu, diskurs evrointegracija kao suštinski zadatak i raison d'être crnogorske vlasti i crnogorske političke elite vidi rad na ispunjenju obaveza (‘domaćih zadataka’) koje proističu iz pregovaračkog procesa. Diskurs evrointegracija crnogorsku političku scenu dijeli na proevropske i antievropske aktere, tj. na pouzdane i nepouzdane partnere u procesu evrointegracija, u skladu sa percipiranim stepenom privrženosti tzv. ‘evropskim vrijednostima’. Te su se ‘evropske vrijednosti’, u ovom diskursu, dosad dominantno koncipitrale iz ugla tradicije progresivnog neoliberalizma; međutim, u svijetlu najnovijih geopolitičkih dešavanja, ovaj pojam poprimio je primarno geopolitičku konotaciju, pa tako danas u retorici briselskih zvaničnika ‘evropske vrijednosti’ figurišu gotovo kao sinonim za politiku koja je na liniji NATO saveza po pitanju rata u Ukrajini.

Prije nego što pređem na treći hegemonski diskurs, vrijedi se osvrnuti na uzroke dugotrajne simbioze dva navedena diskursa: projekta crnogorskog nacionalizma i projekta evrointegracija. Naime, analize dugogodišnjeg stabilnog partnerstva Đukanovićevog režima i njegovih ‘zapadnih partnera’ – država tzv. Kvinte, u prvom redu EU i SAD – dosad su se mahom oslanjale na ideju stabilitokratije, tj. realpolitičkog aranžmana u kome ‘zapadni partneri’ žmure na autokratske prakse crnogorske vlasti u zamjenu za regionalnu stabilnost i geopolitičku lojalnost. Međutim, ako stvari sagledamo iz Laklauove perspektive, dati stabilitokratski aranžman nije samo stvar proste realpolitičke kalkulacije, već je, u izvjesnoj mjeri, i odraz jedne dublje ideološke kompatibilnosti crnogorskog nacionalističkog projekta i diskursa evrointegracija.

Identitetski projekat Đukanovićeve vlasti sadrži jedan ključan aspekt – ideju spoljnopolitičkog zaokreta ka ‘Zapadu’ i trajnog utemeljenja crnogorske zajednice u tzv. zapadnom civilizacijskom krugu, što dalje od onih uticaja koje se, u najširem smislu, vežu za ‘Istok’, i u užem smislu za ‘Balkan’ kao prostor polucivilizacije, nekulture, zaostalosti i permanentne nestabilnosti. U ovom smislu, crnogorski nacionalizam internalizovao je skup orijentalističkih predrasuda koje je Maria Todorova nazvala balkanizmom – emancipacija od srpstva, u vidu (nesrpske) crnogorske nacije, za crnogorske nacionaliste figuriše i kao svojevrsni bijeg sa Balkana, a u tom bijegu proces evrointegracija nameće se kao mapa puta, kao plan evakuacije s Balkana u ‘Evropu’. Upravo zato crnogorski nacionalisti evrointegracije i regionalne integracije doživljavaju kao dva međusobno suprostavljena pravca – što bliže Evropi, to dalje od Balkana, i obrnuto – što se moglo vidjeti na primjeru njihovog snažnog protivljenja učešću Crne Gore u inicijativi “Otvoreni Balkan”. Elem…

3. Diskurs crnogorskog srpstva i njegova tradicionalistička koncepcija crnogorskog identiteta kao politički i kulturno-istorijski specifičnog dijela srpskog etničkog bića. U ovom diskursu, crnogorsko srpstvo – tj. crnogorstvo sa srpskim predznakom – postulira se kao autentičan savremeni izraz onoga kako je crnogorska zajednica doživljavala samu sebe tokom svoje moderne istorije (za vrijeme vladavine dinastije Petrović-Njegoš). Ovaj ‘dualni’ identitet karakterišu, s jedne strane, prepoznatljivi markeri srpstva – pravoslavlje i svetosavska tradicija, kosovski mit i svijest o jedinstvenoj kulturnoj i jezičkoj sferi – dok se s druge strane ističu oni elementi koji crnogorsko srpstvo čine posebnim u odnosu na druge regionalne varijante srpskog identiteta – junački etos utemeljen u epskoj poeziji, mit o slobodarskom nasljeđu (“što se ne hće u lance vezati…”) i doživljaj sopstvene mesijanske uloge u borbi srpskog naroda za oslobođenje od Osmanlija (Crna Gora kao “srpska Sparta” i “posljednja iskra srpske slobode”, Crnogorci kao “najbolji Srbi”). Dakle, u ključu pomenute teorijske razlike između Kulturnation-a i Staatnation-a, između kulturno i državno definisane nacije, ovaj diskurs, zapravo, dozvoljava koncepciju crnogorstva ne kao Kulturnation-a, već kao svojevrsnog Staatnation-a – tj. kao zajednice čiji identitet nije određen ni kulturom ni jezikom (jer kultura i jezik su domen srpstva), već sviješću o zasebnom političkom subjektivitetu, utemeljenom u vjekovnom nasljeđu državnosti. Stoga je važno napraviti razliku između diskursa crnogorskog srpstva i tzv. srpskog integralizma, koji crnogorstvo tretira kao puku teritorijalnu odrednicu lišenu bilo kakve političke težine, a srpstvo nameće kao jedini legitimni identitet crnogorskih Srba. Kao i prethodna dva projekta, i diskurs crnogorskog srpstva teži da podijeli crnogorsku javnu sferu – na, s jedne strane, onu autentičnu, ‘pravu’, ‘njegoševsku’ Crnu Goru i, s druge strane, neautentični, lažni, titoistički ‘Montenegro’. Od referenduma 2006. do izbora 2020, ovaj diskurs u crnogorskoj javnoj sferi dominantno je artikulisala Srpska pravoslavna crkva, bolje rečeno Mitropolija crnogorsko-primorska.

Litije i parlamentarni izbori 2020: populistički prevrat

Tezu o tri hegemonska diskursa koju sam pokušao da ukratko izložim, ovom prilikom nudim kao teorijski okvir za sagledavanje crnogorskih političkih procesa, sa posebnim akcentom na dešavanja u protekle tri godine, tj. na period od maja 2019. do danas. Maj 2019. navodim zato što je tada, zvanično utvrdivši Prijedlog Zakona o slobodi vjeroispovijesti, crnogorska vlast ušla u otvoreni sukob sa Srpskom pravoslavnom crkvom, koji je, kao što znamo, kulminirao na izborima u avgustu 2020. U ovom periodu, centralni politički događaj u crnogorskom društvu bile su litije u organizaciji Srpske pravoslavne crkve – najmasovniji protest u novijoj crnogorskoj istoriji, čiji je slogan “Ne damo svetinje!” galvanizovao nezadovoljstva koja, na prvi pogled, nisu imala nikakve dodirne tačke sa konkretnim pitanjem Zakona o slobodi vjeroispovijesti i imovine SPC.

Kako se to desilo? Dolazimo do Laklauove teorije populizma i koncepta lanca ekvivalencije. Evo šta želim da kažem. Ključ uspjeha litija bio je u tome što je litijski diskurs – diskurs crnogorskog srpstva, koji je artikulisala Crkva – uspio da stvori lanac ekvivalencije između više vrsta zahtjeva koje je, sve zajedno, Đukanovićeva vlast u kontinuitetu frustrirala i da značenje svakog od tih pojedinačnih zahtjeva (identitetskih, socioekonomskih, liberal-demokratskih…) poveže sa jednim centralnim zahtjevom, koji je u datom lancu imao funkciju praznog znaka: ‘svetinje’.

Dakle, ‘ne damo svetinje’ nije se odnosilo samo na hramove, crkve, manastire i ostala dobra pod upravom SPC, već su te ‘svetinje’ postale platno na koje su različite skupine projektovale sopstvene borbe, ciljeve i nataložena nezadovoljstva. Uz pomoć takvog lanca ekvivalencije, diskurs litija, tj. diskurs crnogorskog srpstva, uspio je da ponudi jednu širu, inkluzivnu platformu, i da onu svoju izvornu podjelu, podjelu na ‘pravu/njegoševsku’ i ‘lažnu’ Crnu Goru, preformuliše u podjelu na popularni subjekat (narod) i antagonizovani centar moći (režim). Tim potezom, diskurs litija postao je, u Laklauovom smislu, populistički diskurs.

Od čega se sastojao taj populistički lanac ekvivalencije? Čini mi se da je bilo barem tri različite vrste zahtjeva:

- Identitetski zahtjevi, koji su Vladinom Zakonu o slobodi vjeroispovijesti prepoznali ciljani napad Crkvu kao temeljnu instituciju crnogorskog srpstva i ključnu branu naporima Đukanovićeve vlasti da zaokruži svoj projekat izgradnje crnogorskog Kulturnation-a. To su, dakle, bili zahtjevi za odbranu tradicije koja se smatrala ugroženom – ‘svetinje’ su, u tom smislu, naprosto značile: crnogorsko srpstvo. Sjetite se koliko se na litijama, uz svu pravoslavnu ikonografiju, moglo vidjeti crnogorskih narodnih kapa, nošnji, krstaš-barjaka, trobojki i natpisa koji ističu plemensku pripadnost (‘Kuči’, ‘Piperi’, ‘Bratonožići’...)

- Socioekonomski zahtjevi, koji su u borbi za odbranu ‘svetinja’ prepoznali otpor feudalizaciji zajedničke imovine, kao nečega što je definisalo vladavinu DPS-a. U očima dobrog dijela crnogorske javnosti, proces privatizacije tokom 2000-ih bio je jedna kleptokratska rabota, u kojoj su vrijedni državni resursi prešli u ruke tzv. Prve familije, koja je te resurse zatim eksploatisala i na kraju ruinirala. I sad te kleptokrate, ti ugasnici, žele i manastire da nam uzmu i strpaju u džep! Iz ovog ugla, ‘svetinje’ su simbolisale ona preostala vrijedna zajednička dobra koja Prva familija još uvijek nije uspjela da stavi pod šapu.

- Liberal-demokratski zahtjevi, koji su se ticali odbrane temeljnih građanskih prava i sloboda od sve snažnije represije vlasti. Poznato je, naime, da su izazovi pandemije COVID-19 mnoge režime u liberal-demokratskim zemljama gurnule u pravcu autokratije, i to je 2020. bilo naročito izraženo u slučaju crnogorske vlasti. Kao da je u toj krizi vaskrsao duh CKSK. Sjetimo se objavljivanja imena građana u izolaciji, bahatosti samovolje NKT-a, hapšenja zbog uvredljivih fejsbuk objava, ali i predizborne retorike o obračunu sa izdajnicima, o pogromima i traktorijadama. U ovom liberal-demokratskom registru, ‘svetinje’ su bile sinonim za ugrožene građanske slobode.

Imali smo, dakle, brojne identitetskie, socioekonomske i liberal-demokratske zahtjeve uvezane u populistički lanac ekvivalencije, čija je centralna komponenta – ‘prazan znak’ – bila borba za ‘svetinje’. Uz pomoć tog mehanizma litijski diskurs uspio je da odnarođenom režimu suprostavi narod, i da u tom procesu diskurzivno konstituiše narod kao koherentnu kategoriju. Sjetimo se Laklauove i Mufove teze da priroda zahtjeva određuje karakter društvene grupe. ‘Narod’ nije podržao litije, niti su litije bile izraz ‘naroda’ – ‘narod’ je nastao na litijama. Taj litijski lanac ekvivalencije i njegov ‘narod’ očitovali su se na parlamentarnim izborima 2020, u vidu tri opozicione izborne liste koje su zajedno pobijedile DPS i njene partnere.

Uspon i pad litijskog bloka: mandat 42. vlade

Ako smo već u dosadašnjoj analizi prešli put od Laklauove teorije diskursa do 30. avgusta, smjene vlasti i formiranja prve ‘postdepeesovske’ vlade, pretpostavljam da sam dužan da obradim i onaj drugi dio priče, koji se odnosi na raspad tridesetoavgustovske većine i pad Krivokapićeve vlade. Ta je tema, posljednjih mjeseci, bila predmet opsežnih medijskih analiza, u kojima su kao uzroci figurisali nesposobnost, diletantizam, međupartijski sukobi, iznevjerena obećanja i moralna kompromitacija nove vlasti (i.e. partijsko zapošljavanje). Međutim, Laklauova teorijska perspektiva pruža nam priliku da u toj analizi pođemo korak dalje i pad ‘ekspertske’ vlade sagledamo u ključu kolapsa onog litijskog lanca ekvivalencije na kome je počivala ‘stara većina’, kao i mandat premijera Krivokapića i legitimitet njegove vlade. Kolaps tog izbornog ‘lanca ekvivalencije’ značio je razgradnju te krhke, heterogene koalicije koju je taj lanac godinu i po dana držao na okupu. Ovom prilikom, osvrnuo bih se na tri moguća uzroka kolapsa ovog lanca:

I. U Laklauovoj teoriji populizma, lanac ekvivalencije konstituišu zahtjevi kojima je zajedničko to što ih vlast dugotrajno frustrira. Prema tome, kad god jedan od tih zahtjeva dobije institucionalno zadovoljenje, on po prirodi stvari prestaje da bude dio lanca. Upravo to je bio slučaj sa zahtjevom “ne damo svetinje” – nakon što je nova skupštinska većina usvojila izmjene Zakona o slobodi vjeroispovijesti, postalo je manje-više jasno da imovina Srpske pravoslavne crkve više nije u opasnosti, te da su ‘svetinje’ uspješno odbranjene. A kako se radilo o ključnoj komponenti litijskog diskursa, time su temelji čitave diskursivne strukture počeli da se klimaju.

II. Između različitih zahtjeva koji učestvuju u populističkom lancu ekvivalencije rađa se određena solidarnost i međusobno poistovjećivanje kroz zajedničku kopču sa praznim znakom – zato Laklau i koristi naziv ‘lanac ekvivalencije’. U našem slučaju, zajednički okvir borbe za ‘svetinje’ omogućio je da se stvore solidarne veze između identitetskih, socioekonomskih i liberal-demokratskih zahtjeva. Međutim, politika nove vlasti razgradila je te veze, pokazavši u praksi da odnos prema identitetskim pitanjima ne nalaže nikakav poseban odnos prema onim drugim zahtjevima. Ispostavilo se da to što su novi vlastodršci Srbi i veliki vjernici ne znači da javna preduzeća neće tretirati kao partijski feud, ili da neće pokušati da u državnu upravu nakrcaju armiju svojih poslušnika.

III. Laklauovu teoriju populizma često su kritikovali zbog pretjeranog akcenta na ulogu lidera u artikulisanju populističkog lanca ekvivalencije. Međutim, u datom slučaju, čini se da je akcenat na ulogu lidera nije pretjeran – mitropolit Amfilohije imao je jedinstvenu sposobnost da artikuliše diskurs crnogorskog srpstva i personifikuje borbu za ‘svetinje’, pa je u litijskom diskursu i on sam, na neki način, postao prazni znak (“Đedo”) u koga su različiti profili učitavali sopstvene težnje i aspiracije. Njegovom smrću, populistički pokret koji je počivao na litijskom lancu ekvivalencije izgubio je svog neupitnog harizmatskog lidera.

Dakle: kraj borbe za odbranu ‘svetinja’, razgradnja solidarnih veza između identitetskih i neidentitetskih zahtjeva, i smrt harizmatskog lidera – tri su faktora koja su doprinijela unutarnjem urušavanju litijskog izbornog bloka, a samim tim i vlade koja je predstavljala politički izraz tog bloka. Međutim, ova analiza bila bi nepotpuna ako ne bismo uzeli u obzir jedan dodatni, četvrti faktor, koji se ne tiče unutrašnjeg integriteta litijske diskurzivne strukture koliko li eksternih uslova njene održivosti. Diskursi se ipak ne artikulišu u vakuumu, već se to dešava u živom društvenopolitičkom kontekstu.

IV. Rat u Ukrajini i temeljna rekonfiguracija geopolitičkih odnosa na svjetskom planu, koja je preko noći revitalizovala hladnoratovsku podjelu na ‘Istok’ i ‘Zapad’ i delegitimisala svaki diskurs čija bi logika osporila tu hladnoratovsku dihotomiju. Upravo to je bio slučaj sa litijskim diskursom, čija populistička podjela na narod i režim nije bila usklađena sa nalozima novog geopolitičkog trenutka. Naprosto, nakon februara 2022. nije više bilo moguće da se u državi članici NATO pakta održi vlast koja bi zavisila od podrške Demokratskog fronta.

Mandat 43. vlade i evrointegracijski lanac ekvivalencije

Eto nas u aprilu 2022. Jedna vlast, koja je počivala na crnogorskom nacionalističkom projektu, srušena je na izborima. Druga, koja se temeljila na litijskom diskursu crnogorskog srpstva, urušila se sama u sebi. Šta se tad dešava? Na scenu stupa onaj treći hegemonski diskurs i dolazi do artikulacije jednog novog lanca ekvivalencije, u kome funkciju praznog znaka igraju evrointegracije, tj. borba za ‘ubrzanje našeg evropskog puta’.

Narativ koji se do aprila 2022. postepeno uobličavao, vjerujem, zvuči poznato. Govoreno nam je da se u Briselu iznenada probudio entuzijazam za oživljavanje procesa proširenja, te da nam se ukazala jedinstvena prilika da naš pregovarački proces napokon pomjerimo s mrtve tačke. Taj uzak vremenski prostor, ‘posljednji voz za EU’, ne smijemo da propustimo – imamo šansu da ekspresno zatvorimo poglavlja 23 i 24, i da možda, ko zna, zatvorimo sva preostala poglavlja do 2025. godine. Ubjeđivali su nas da su te projekcije zaista ostvarive, ali samo ukoliko se sve ‘proevropske’ snage okupe oko ovog imperativnog cilja – oko borbe za napredak na ‘našem evropskom putu’. A drugo ime za to proevropsko okupljanje bilo je: manjinska vlada, izabrana uz podršku DPS-a.

Tako je tokom 2021. godine širok asortiman političkih aktera domaćih i stranih, uključujući jedan broj članova Krivokapićeve vlade, političkih partija, medijskih opinion mejkera, uticajnih aktivista civilnog sektora ali i pojedinih stranih diplomata i evropskih zvaničnika, uzeo učešća u artikulaciji tog novog, evrointegracijskog lanca ekvivalencije, čija je izgradnja pratila razgradnju litijskog bloka.

Dio novog lanca ekvivalencije činili su zahtjevi za stabilizacijom političkih prilika i deblokadom pravosudnih institucija – odraz iskustva višemjesečne krize vlasti i očigledne institucionalne paralize. Naš ‘evropski put’ nalaže stabilnost i reformu pravosuđa, a za reforme i stabilnost potrebna je nova skupštinska većina, dvotrećinska ili barem tropetinska; prema tome, borba za ‘napredak na evropskom putu’ je borba za novu, široku većinu (uz tiho učešće DPS-a). Drugi dio, pak, činili su oni zahtjevi koje je Laklau nazvao ‘plutajućim znacima’ – zahtjevi koje je diskurs evrointegracija kooptirao iz litijskog lanca ekvivalencije, i u tom procesu radikalno izmijenio njihovo značenje. Navešću vam dva primjera:

Pomirenje. U litijskom diskursu, apeli za izmirenjem ‘zavađene braće’ i iscjeljenjem ‘virusa bratomržnje’ bili su, zapravo, pozivi na ujedinjenje pravoslavnog stanovništva srpske i crnogorske orijentacije pod barjakom crnogorskog srpstva – Crna Gora će biti pomirena onda kad se ‘vrati sebi’. Dočim, u novom lancu ekvivalencije zahtjev za pomirenje imao je sasvim drugačiju konotaciju – bio je to poziv na marginalizaciju nacionalističkih polova (DF-a i DPS-a) i stvaranje konsenzusa prosvijećenih, centrističkih snaga oko projekta ubrzanja ‘našeg evropskog puta’. U ovom smislu, borba za ‘evrointegracije’ značila je pomirenje kroz depolarizaciju.

Sekularizam. U diskursu litija, pojam ‘sekularizam’ prvenstveno je značio slobodu vjere i vjerskih zajednica od sile državne represije – freedom of religion, prije nego li freedom from religion. U tom smislu, borba za odbranu ‘svetinja’ i zaštita Srpske pravoslavne crkve od institucionalne diskriminacije bila je borba za očuvanje sekularnog poretka. U novom lancu ekvivalencije, zahtjev za odbranom sekularizma kao ‘evropske vrijednosti’ značio je nešto sasvim suprotno – bio je to poziv na otpor vidljivoj klerikalizaciji društva i pretjeranom uplivu SPC u politiku. ‘Napredak na evropskom putu’ nalagao je, dakle, zauzdavanje političkih apetita Crkve.

Summa summarum: stabilizacija političkih prilika, deblokada pravosudnih institucija, pomirenje kroz depolarizaciju, sekularizacija javne sfere – bili su to neki od mnoštva zahtjeva koje je diskurs evrointegracija uvezao u jedinstven lanac ekvivalencije, okupivši ih oko jednog centralnog zahtjeva, praznog znaka: oko ‘evropskog puta’. Na toj platformi formirana je 43. crnogorska vlada.

Pad manjinske vlade i trijumf interregnuma

Svakoj vlasti neophodna je neka ideološka platforma na kojoj bi se zasnivao legitimitet njene vladavine – bez valjane platforme, vlast je neodrživa. A protekle tri godine pokazale su nam da niti jedan od tri hegemonska projekta koje sam opisao nije sam po sebi dovoljan kao ideološki okvir za stabilnu i održivu vlast. Stoga bi makijavelistički savjet crnogorskom vladaocu bio da, ako namjerava da vlada duže od par mjeseci, mora da se osloni najmanje na dva od tri pomenuta diskursa.

Tako se Đukanovićeva vlast, čije je dominantno uporište bio diskurs crnogorskog nacionalizma, sve vrijeme poštapala projektom evrointegracija – ‘Država, uz Evropski put’. Vlast je, kao što smo vidjeli, ta dva diskursa vješto uvezala u kompatibilnu cjelinu – ‘evropski put’ koncipiran je kao spoljnopolitičko ishodište crnogorskog identitetskog projekta, tj. kao simbolički bijeg crnogorskog Kulturnation-a s prokaženog Balkana u obećani Zapad. Isto tako, ako su nova vlast i Krivokapićeva vlada svoj primarni okvir nalazili u diskursu crnogorskog srpstva, oni su se, gotovo u jednakoj mjeri, oslanjali na projekt evrointegracija – ‘Svetinje, uz Evropski Put’, ili do podne o crkvi, od podne o evropskom putu. U narativu nove vlasti, ova dva diskursa nisu bila uklopljena jedan u drugi tako vješto kao što je to bio slučaj sa evrointegracijama i crnogorskim nacionalizmom, ali to nije bilo posljedica nedostatka truda.

U oba slučaja, primijetićete, projekat evrointegracija imao je ulogu ‘mlađeg partnera’ u diskurzivnoj platformi na kojoj je počivala crnogorska vlast – ‘Država, uz Evropski Put’, ‘Svetinje, uz Evropski Put’, ali nikad samo ‘Evropski Put’. To jest, sve do manjinske vlade Dritana Abazovića, kada projekat evrointegracija, po prvi put, preuzima ulogu dominantnog nosioca vladajuće ideološke platforme. Formiranjem 43. vlade, dobili smo platformu koja glasi: ‘Evropski Put, uz… eventualno malo Svetinja i eventualno malo Države’.

Kada na ovakav način postavimo stvari, jasno je šta je bila kardinalna greška kreatora projekta manjinske vlade – oni su mislili da je diskurs ‘evropskog puta’ sam po sebi dovoljan kao oslonac za vladavinu u Crnoj Gori, te da vlast koja se kune u evrointegracije ima luksuz da po potrebi koketira i sa srpstvom i sa crnogorskim nacionalizmom, i sa SDP-om i sa Srpskom pravoslavnom crkvom. A to je, kao što smo vidjeli, bila pogrešna procjena, i zato smo danas tu gdje jesmo – nakon tri srušene vlade u toku tri godine, nakon tri hegemonska projekta na kojima su se te vlade temeljile i rušile, mi se i dalje nalazimo u interregnumu u kome “staro umire a novo ne može da se rodi”.

Autor je politički teoretičar

( Feđa Pavlović )