Problem zagađenja vazduha: Decenijama se vrtimo ukrug

Crna Gora je i dalje bez napretka u kontroli kvaliteta vazduha, a nema naznaka da je primjena zakonodavstva dovela do poboljšanja kvaliteta vazduha u kritičnim gradovima poput Podgorice, Nikšića i Pljevalja, ocjena je koja se u ovakvom ili sličnom obliku iz godine u godinu ponavlja u izvještajima EK za poglavlje 27 - Zaštita životne sredine i klimatske promjene.

Iz godine u godinu, takođe, ponavlja se situacija da je drastično premašena srednja granica koncentracije, po zdravlje štetnih, PM10 čestica. Dozvoljena granica je 35 dana godišnje, a u Pljevljima ona je konstantno veća od 100 dana, u Nikšiću i Podgorici više od 50. Taj priključak odnedavno je uhvatilo i Bijelo Polje, koje u pojedinim danima ima veću koncentraciju zagađenja i od tradicionalno zagađenih Pljevalja. Taj grad je, naravno, i ranije bio zagađen, ali do prije par godina u njemu nije postojala mjerna stanica i jednostavno nisu postojali zvanični podaci o kvalitetu vazduha.

Najnoviji podaci pokazuju da je, na primjer, u Pljevljima, na osnovu podataka sa mjerne stanice na Gagovića imanju, u posljednjoj sedmici oktobra, najveće prekoračenje PM 10 čestica u vazduhu zabilježeno 25. oktobra u 21 čas i iznosilo je 224,4 mikrograma po metru kubnom, što predstavlja prekoračenje od četiri i po puta u odnosu na zakonom propisanih 50 mikrograma.

U isto vrijeme zabilježena su i ogromna satna prekoračenja PM 2,5 čestica, koja su bila u prekoračenju više od četiri puta i iznosila su 219,8 mikrograma po metru kubnom.

I u Podgorici je koncentracija PM 10 čestica u vazduhu u večernjim časovima tokom prva dva dana novembra išla i više od tri do četiri puta iznad dozvoljenih vrijednosti. Na mjernoj stanici u Bloku pet u 22 sata 1. novembra vrijednost PM 10 čestica iznosila je čak 215 mikrograma, što je više nego četvorostruko u odnosu na dozvoljenu srednju dnevnu vrijednost.

Ekološki pokret “Ozon” godinama prati nivo zagađenje vazduha u najugroženijim opštinama, a direktor te NVO Aleksandar Perović navodi da je prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, do 1. oktobra u Pljevljima i Bijelom polju značajno više dana sa prekoračenjima srednjih dnevnih vrijednosti PM10 suspendovanih čestica.

”Ako znamo da je dozvoljen broj dana sa prekoračenjima 35 na godišnjem nivou, te da je u Pljevljima već bilo 67 a u Bijelom polju 54 dana, jasno je da u susret sezoni grijanja, kada je aerozagađenje u tim opštinama gotovo svakodnevno izraženo, moramo biti svjesni ozbiljnosti situacije. I građani Nikšića i Podgorice sezonu grijanja dočekuju sa značajnim brojem dana sa prekoračenjima srednjih dnevnih vrijednosti PM10, pa je izvjesno da će i ove godine i u dvije najveće opštine biti premašen broj od 35 dana dozvoljenih na godišnjem nivou. U Nikšiću je do 1. oktobra registrovan 31 dan sa prekoračenjem srednjih dnevnih vrijednosti PM10, a u Podgorici u Bloku V 27, a na Zabjelu 28 dana”, kazao je Perović.

Prema mišljenju regionalne koordinatorke za dekarbonizaciju sektora grijanja na zapadnom Balkanu organizacije CEE Bankwatch Network Nataše Kovačević, da bi se Crna Gora počela ozbiljno baviti smanjenjem zagađenja vazduha, potrebno je da se oslobodi upotrebe uglja i drugih fosilnih goriva mnogo prije najavljene 2035. godine, te da hitno preusmjeri investiranje u elektrifikaciju sektora grijanja i transporta, kao i proizvodnju električne energije iz održivih obnovljivih izvora.

Ona navodi da iako zvaničnici najavljuju smanjenje emisija štetnih gasova do 2030. godine na još nedovoljno ambicioznih 45 odsto u odnosu na 1990. godinu, taj cilj nije utemeljen u trenutnim planovima i procesima.

”Pored prekršajnog postupka koji se vodi protiv Crne Gore ispred Ministarskog savjeta Energetske zajednice zbog kršenja Direktive o velikim ložištima, država, umjesto smanjenja obima rada, izdvaja sve više novca da bi opravdala dalje spaljivanje uglja u TE Pljevlja i šire. Tako se trenutno se u procesu izdavanja dozvola nalaze novi rudokopi u Pljevljima, Mataruge i Glisnica, dok su se eksploatacija i izvoz uglja značajno uvećali. Takođe, projektom izgradnje primarnog toplovoda iz termoelektrane, EPCG primorava građane da ubuduće izdvajaju od svog života, zdravlja i budžeta za priključenje na zagađujući izvor grijanja, obezbjeđujući im istovremeno alibi za višedecenijsko spaljivanje uglja”, navela je Kovačevićeva.

Ona smatra da “Crna Gora treba nacionalni operativni program za integraciju toplotnih pumpi u kolektivno i individualno grijanje i sistem podsticaja koji će ih učiniti konkurentnim i dostupnim i za najugroženije kategorije stanovništva. Ukidanje uvoznih tarifa i poreskim olakšicama na ovu tehnologiju bi značajno pomoglo u poboljšanju konkurentnosti toplotnih pumpi na domaćem tržištu, kao i razvoj domaćih kapaciteta za njihovu proizvodnju i ugradnju”.

U projekte čistije proizvodnje energije, podsjeća ona, zemlje u regionu poput Sjeverne Makedonije, Kosova, već koriste višemilionska bespovratna sredstva Investicionog okvira za zapadni Balkan kao i programe banaka EBRD, EIB.

”Pored štetnih emisija iz energetike, sve učestalija zagađenja se javljaju kao posljedica šumskih, kao i požara na deponijama usljed lošeg upravljanja, zbog čega je neophodno sprovoditi striktnu kaznenu politiku, te obezbijediti kvalitetan inspekcijski nadzor i kontrolu. Takođe, Crna Gora mora obezbijediti kontinuirani rad mjernih stanica za kvalitet vazduha i to bez prekida, posebno u kritičnim mjesecima, zatim nacionalnu kalibraciju mjernih uređaja, kao i redovno i lako dostupno obavještavanje javnosti o kvalitetu vazduha”.

Borba za kvalitetniji vazduh kod nadležnih uglavnom se do sada svodila na donošenje propisa, lokalnih i državnih planova, ali je sve ostajalo samo na papiru. Godinama unazad iz resornog ministarstva tvrde da postoji “jaka politička volja za smanjenje zagađenja vazduha”. Uprkos tome, za mandata posljednje Vlade, osim obezbjeđivanja sredstava za ekološku rekonstrukciju TE Pljevlja nije urađeno ništa.

U saradnji sa Ministarstvom i Agencijom lokalne planove donijele su opština Pljevlja, Podgorica i Nikšić. Ministarstvo, u saradnji sa EK, priprema novu strategiju upravljanja kvalitetom vazduha. Pripremljen je Plan mjera za smanjenje emisija zagađujućih materija sa finansijskom analizom još novembra 2020. godine, koji je neophodno upodobiti sa aktuelnim rješenjima u energetskom i industrijskom sektoru.

Sve i da se krene u realizaciju, za saniranje tako zapuštenog stanja potrebna su zamašna sredstva, kojih Crna Gora i opštine nemaju. U najnovijem predlogu Lokalnog plana zaštite životne sredine Opštine Pljevlja, na primjer, za unapređenje životne sredine do 2026. godine, potrebno je izdvojiti najmanje 108 miliona eura. Planom je predviđeno i da 2026. godine sve gradske kotlarnice budu van upotrebe, a da Pljevlja imaju 2.000 ložišta na pelet, duplo više nego sad i 2.500 na ugalj i drva, a samo za zamjenu uređaja za grijanje i mjere energetske efikasnosti predviđeno je ulaganje od pet miliona eura.

Zagreb sa više znakova pitanja

Zagreb već nedjeljama neizdrživo smrdi. Kiselkasto-slatkasti miris deponija Jakuševac ove su jeseni prvi puta mogli osjetiti i Zagrepčani što stanuju kilometrima daleko od Novog Zagreba istok, četvrti gdje se nalazi odlagalište.

A oni koji žive u njegovoj neposrednoj blizini već se danima žale kako ih neizdrživi smrad štipa za oči zbog čega ne borave u dvorištima i terasama, a ne usude se ni provjetravati domove.

Dodajmo tome i podatak kako mjerna stanica kvaliteta vazduha Zagreb 3, smještena u neposrednoj blizini Jakuševca pokazuje loše rezultate. I dok je na desetak drugih mjernih stanica u Zagrebu i okolini kvalitet vazduha u dobrim ili prihvatljivim parametrima, Zagreb 3 je crven ili tamno crven, što ukazuje da je ondje kvalitet vazduha loš, odnosno vrlo loš. Izazvalo je to pobunu među stanovnicima Novog Zagreba jer situaciju dovode u vezu sa zbivanjima na deponiji, a loša retorika gradonačelnika Tomislava Tomaševića dodatno je produbila njihove sumnje.

Zagreb je, naime, 1. oktobra uveo novi model upravljanja otpadom koji je podstakao Zagrepčane da krenu pojačano odvajati plastiku, papir i biootpad kako bi im računi za odvoz smeća bili manji. U prvom mjesecu, odvajanje otpada u Zagrebu zbog toga se povećalo za 27 posto. Komunalni otpad koji ide na Jakuševec se smanjio, no porasle su i količine odvojenog papira, plastike i biootpada koji se obrađuje na kompostani u sklopu deponije. Kompostanu i velike količine novopristiglog biootpada mnogi stoga vide kao glavne krivce za situaciju jer kompostana nema kapacitet da primi tolike količine biootpada. S druge strane, dio pristiglog bitootopada se kontaminira još u kantama pa završava na deponiji.

Stoga mnogi misle da neugodni mirisi kontaminiranog biootpada odloženog na deponiji zahvaljujući vazdušnim strujama, uzrokuju smrad u većim djelovima grada pod Sljemenom.

“Moguće je da je tako. Vazduh struji, molekuli se gibaju. Ne postoje granice, u otvorenom prostoru, koje bi ih spriječile u tome”, objašnjava Jadranka Škevin Sović, načelnica Sektora za kvalitet vazduha Državnog hidrometeorološkog zavoda koja ipak situaciju na Jakuševcu ne dovodi i u vezu sa pojačanim vrijednostima PM čestica na mjernoj stanici Zagreb 3.

U Hrvatskoj, prema izvještajima, zagrađenje vazduha uzrokuje oko 80 smrti na 100.000 stanovnika godišnje, a najveći su krivac lebdeće PM 10 i PM 2,5 čestice koje kada se udahnu uzrokuju niz problema od peckanja očiju i respiratornih smetnji do oštećenja krvnožilnog ili reproduktivnog sistema. Zagreb je uz Osijek, Slavonski Brod i Kutinu najzagađeniji grad u Hrvatskoj, a razlog tome je, između ostalog, objašnjava Jadranka Škevin Škorić, i njegov geografski položaj.

“U hladnom dijelu godine u Zagrebu česte su magle. Zbog jakog saobraćaja, te mnogih domaćinstava koja se griju na čvrsta goriva, najviše drva, imamo povećane emisije lebdećih čestica. Pospješene atmosferskim uslovima, u stabilnim situacijama poput magle, kada nema provjetravanja, lebdeće čestice snažno se koncentrišu pri tlu. Navedeno nije neobično i za druge velike gradove Evrope, no zapadna i sjeverna Evropa bolje brinu i sprovode mjere zaštite vazduha”, navodi.

Kada je riječ o lebdećim česticama PM 2,5 i njihovoj koncentraciji, Zagreb je u 2020. i 2021. po kvalitetu zraka bio na dnu ljestvice kvaliteta vazduha gradova sa 50.000 stanovnika Evropske agencije za okoliš.

“Od 344 uvrštena grada, Zagreb je 282. Ljubljana stoji malo bolje, na 279. mjestu, ali su naprimjer Torino na 315, a Milano na 318. mjestu. Tako da ne možemo reći da smo najlošiji”, kaže naučnica. Ipak, u posljednjih dvadesetak godina, kvalitet se popravlja, dodaje.

“Koriste se kvalitetnija goriva, više je domaćinstava priključeno na toplane, manje je malih ložišta na čvrsta goriva i lož ulja, a više na plin, koriste se kvalitetnija goriva za automobile, a u Zagrebu, nažalost, nema više niti industrije, što takođe doprinosi boljem kvalitetu zraka”, zaključuje.

Uprkos tome što povećanje PM čestica na mjernoj stanici Zagreb 3 nije dovedeno u vezu sa zbivanjima na kompostani, a gradska vlast nije priznala da je smrad povezan sa pojačanim prilivom biootpada na deponij, gradonačelnik Tomašević u četvrtak je ipak najavio da će utvrditi uzrok smradu, te da će s algama, drvnom masom i mikroorganizmima stabilizovati biootpad i prekriti zaštitnim slojem.

Spotom protiv zagađenja

Samo tokom ove godine, Beograd se desetinama puta pojavljivao na čelu svjetskih lista najzagađenijih gradova, stručne institucije tvrde da je tokom posljednjih deset godina zbog zagađenja vazduha u Srbiji život prijevremeno izgubilo više od 100.000 ljudi, dok se nadležne institucije bave kozmetičkim pitanjima a ne pravim rješenjima. Za to vrijeme, od najviših funkcionera u državi građani slušaju priču da je pitanje zagađenja preuveličano, te da predstavlja “propagandu” malog broja nezavisnih medija koji pokušavaju da skrenu pažnju na zatrpavanje tog opasnog i dalekosežnog problema.

Stanje vazduha u Srbiji je, međutim, mnogo gore nego što pozicija Beograda na svjetskim listama pokazuje, upozorava Dejan Lekić iz Nacionalne ekološke asocijacije (NEA).

”Beograd se veoma često, posebno tokom trajanja sezone grijanja pojavljuje na svjetskim listama kao jedan od najzagađenijih gradova na svijetu. Radi se zapravo o listi aplikacije IQ Air, koja prati zagađenje iz državnog i građanskog monitoringa širom svijeta. Ono što zabrinjava je situacija da kada je Beograd na drugom ili trećem mjestu takvih lista, on je zapravo prema internim top listama, pripremljenim na identičan način, na nekom 20. ili 30. mjestu u odnosu na druge opštine u Srbiji. Razlozi su u svim slučajevima, sem u slučaju grada Bora, povećane koncentracije suspendovanih čestica, poznatijih kao PM čestice, prečnika 2,5 ili 10 mikrometara. Do tog pokazatelja dolazimo kada se u Srbiji uzmu podaci iz dva paralelna monitoringa, državnog koji se vrši sa preko 66 referentnih automatskih stanica i više od 300 građanskih, malih uređaja koje građani sami postavljaju na svoje terase ili u dvorišta, a nabavljaju ih kroz podršku nevladinog sektora ili ih sami kupuju, objašnjava Lekić.

Kako navodi, ti gradovi su pod zagađenjem koje je kombinacija pritisaka koji dolazi redovno iz termoenergetskog sektora, zatim iz industrije, pa onda saobraćaja.

”A kao ‘šlag na torti’ pojavljuje se emisija zagađujućih materija sitnih čestica iz malih ložišta i kotlarnica za potrebe grijanja. U posljednjem izvještaju nacionalne Agencije za zaštitu životne sredine, koji je objavljen 2020, piše da je uticaj malih individualnih ložišta čak preko 60 odsto ukupnih pritisaka na životnu sredinu za PM 2,5 čestica, dok je za PM 10 preko 50 odsto uticaja, dodaje Lekić i zaključuje da je situacija očekivano lošija u onim gradovima u kojima postoji neka razvijena industrija, ali da to nije uvijek slučaj.

I dok nadležno Ministarstvo za pretjerano zagađenje uglavnom krivi meteorološke uslove, Nacionalna ekološka organizacija objavljuje da zvanični podaci pokazuju da energetski sektor u Srbiji emituje čak pet puta više zagađujućih materija u vazduh nego što je to očekivano prema potrošnji lignita. Kako su stručnjaci iz NEA pojasnili, s obzirom na to da su najveći stacionarni izvori suspendovanih čestica PM 10 – termoelektrane i toplane snage preko 50 megavata, a mjerenja pokazuju da se građani Srbije pet puta više truju od građana drugih država koji takođe koriste lignit kao energent, takva disproporcija mogla bi da bude dokaz za tvrdnje da naše termoelektrane umjesto lignita lože blato i prašinu, pa je ključno pitanje čijom odlukom i odgovornošću se građani truju petostruko više od ionako kritičnog nivoa.

U takvoj situaciji, nadležna Agencija za zaštitu životne sredine još, iako je kraj godine, nije objavila šest redovnih izvještaja koji se tiču stanja u različitim oblastima životne sredine, niti javnost zna zašto je to tako. Istovremeno, premijerka Srbije Ana Brnabić je u posljednjem televizijskom gostovanju rekla da se pojedini mediji “neozbiljno i paušalno” bave temom zagađenja.

Navodeći podatak IQ AIR od prošle godine, Brnabićeva je rekla da je Beograd 73. na listi najzagađenijih gradova u Evropi, ako se gleda cijela godina kumulativno, a da je “značajno lošiji kvalitet vazduha u Sarajevu, Skoplju i Zagrebu”.

”Ali ako pogledate njihove medije, te teme nema recimo u hrvatskim medijima. Nakon sve kampanje koje sprovode mediji ovdje u Srbiji, vi da izađete ovdje sada na ulicu, svako bi pomislio da smo mi kao Nju Delhi ili Kalkuta. Neću da umanjujem ovaj problem, ali zaista nema potrebe da se predstavljamo gorima nego što jeste”, rekla je premijerka Brnabić.

Na zadatku su, međutim, i niži funkcioneri Srpske napredne stranke. Tako je, primjera radi, jedan od njih nedavno na svom Tviter nalogu napisao da je Beograd po kvalitetu vazduha među najboljima u Evropi. “Košava je učinila svoje, kao i svaki put decenijama unazad. Ne nasjedajte na kampanju lažnih ekologa i političara demagoga”.

Za to vrijeme, Gradski zavod za javno zdravlje emituje edukativni spot u kom poručuje da “život mora da se nastavi” i u uslovima visokog zagađenja, te da građani svoje aktivnosti treba da “prilagode” tim uslovima, da “usklade svoje navike” i spoljne aktivnosti preusmjere na zatvoren prostor.

Sarajevo je u zagađenom loncu

Glavni grad Bosne i Hercegovine je, osim po Olimpijadi, Indeksima, Mirzi Delibašiću, ćevapima i dobroj piti, u evropskim i svjetskim krugovima nažalost prepoznatljiv i po katastrofalnom vazduhu. Do sada smo nekoliko puta bili prvaci svijeta i po smogu i magli nadmašili indijski Nju Delhi i pakistanski Lahore, gradove u kojima je zagađenost skoro pa svakodnevica. Još davne 1974. “Oslobođenje” se bavilo ovim problemom u tekstovima “Stalna borba protiv aerozagađenja” i “Dimno svitanje”. Upravo u ovom prvom piše da je poboljšanje napravljeno, ali nedovoljno. Tadašnji gradonačelnik Sarajeva Emerik Blum probao je naći rješenje kreditom od 300 miliona dolara, zahvaljujući kojem je gas stigao u dio grada i izbacio ugalj lošeg kvaliteta.

Da ovaj plan nije otjerao zagađujuće čestice iz našeg grada, pjesnički je 1990. objasnio bh. muzičar Dino Merlin, nadaleko poznatim hitom “Pala magla do pola Sarajeva”, u kojoj se ne vidi ni kuća ni kapija, a danas, 32 godine poslije, magla je osvojila cijeli grad. Baš kao što u pjesmi kaže Josipa Lisac: “Magla svuda, magla oko nas”...

Ali, vratimo se zagađenju. Grad na Miljacki je decenijama među najzagađenijim gradovima u svijetu, kaže Martin Tais, specijalista za kvalitet zraka i klimatske promjene.

”Jedan od glavnih zagađivača vazduha je pored starih automobila i neplanska gradnja jer objekti blizu korita Miljacke onemogućavaju strujanje vazduha. Magle u Sarajevu će uvijek biti, kao nešto svojstveno ovom gradu. Ne možemo gledati u nebo hoće li vrijeme biti stabilno. Mi smo u loncu. Na 300 metara se poklopac ne može podići. Nema te ljudske energije koja bi pomjerila taj poklopac. Samo prirodna energija, kao što su vjetar, kiša i snijeg, navodi Tais i ističe da bi trebalo izdvojiti 30 miliona maraka godišnje za rješavanje problema zagađenog zraka u Kantonu Sarajevo.

Magle bi moglo manje biti, napominje Tais, ako bi se primijenio recept iz Londona koji je šezdesetih godina prošlog vijeka imao velikih problema sa smogom i riješio ga.

”Kako ga je riješio? Tako što je zabranio loženje uglja. A naši nadležni ništa ne rade po tom pitanju. Nemaju dugoročnu viziju. Ne možemo “utopliti” nekoliko objekata i misliti da smo riješili problem. Nismo, a sumnjam i da ćemo ga riješiti, jer mi se ne želimo odreći zagađivača, tako da spasa nam nema. Pogotovo ove zime, jer cijene gasa, grijanja i struje enormno rastu, tako da će ljudi ložiti šta god nađu i opet ćemo se vratiti na početak”, kaže Tais.

Sarajevo nije jedini zagađeni grad u BiH. Vazduh ne valja ni u Zenici, Tuzli, Banjaluci, Brodu, Visokom i Bijeljini. Ipak, kako je pokazao trogodišnji IMPAQ projekt proveden u saradnji sa Švedskom agencijom za zaštitu okoliša, sagorijevanje biomase u Sarajevu je dostiglo čak 26 posto, dok je doprinos od sagorijevanja uglja 14 posto. Rezultati za Banjaluku pokazuju da je oko 35 posto zagađenja PM 2,5 emitovano sagorijevanjem biomase i uglja koji se koristi za grijanje.

A nadležni, barem u glavnom gradu zemlje, godinama obećavaju život bez smoga, ali se generalno malo na tome radi. Postoje projekti, planovi, realizacije nema ili je zanemariva. Znamo da od novembra, barem ove godine, do marta skoro svakodnevno udišemo maglu i smog i stalno smo u epizodama “upozorenje” i “pripravnost”, jer PM čestice prašine, nafte, benzina, uglja ne da prelaze dozvoljene granice, nego su najmanje dva do tri puta veće od dozvoljenog. Onda se apeluje da se smanji kretanje motornih vozila, uvodi se par-nepar vožnja zbog zagađenosti, a 2016. se tražilo od građana da smanje korištenje uglja. Redovito se najavljuju projekti gasifikacije i tako ukrug. Građani se truju, nadležni u Kantonu Sarajevo obećavaju, a država šuti i ne brine se uopšte što u BiH od posljedica izloženosti ambijentalnom zagađenju vazduha svake godine umre oko 3.300 ljudi. A ne češe se ni zbog podatka Svjetske zdravstvene organizacije prema kojem je Bosna i Hercegovina na drugom mjestu sa stopom smrtnosti zbog zagađenosti zraka, što će reći da smo za dlaku umakli Sjevernoj Koreji koja ima najveću stopu smrtnosti u svijetu.

( Mia Mitrović (Večernji list), Ivana Nikoletić (Danas), Jasmina Mališević (Oslobođenje), Dejan Peruničić (Vijesti) )