Latinka među Srbima

Prisustvovao sam negdje krajem devedesetih konferenciji na kojoj je Dejan Vučinić, onako bez naslova i bez najave, ispostaviće se sa razlogom poentiranja, prosto počeo da čita neku žešću kritiku srpskog nacionalizma. Pomislio sam da je u pitanju neko kome su se Srbi baš „zamjerili“. Vučinić je na kraju pročitao ime autora: „Latinka Perović“ i dodao: „Srpkinja“. Tada sam prvi put čuo za nju.

Latinka Perović, majka Druge Srbije, kako su je neki podrugljivo zvali, u stvari je bila u intelektualnom i moralnom pogledu zlata vrijedna srpska savjest. Kao što je Ivo Goldštajn hrvatska, a Vili Brant njemačka, npr.

U okviru serije tekstova pod nazivom „Istorija iz fioke“ urednika Dragoslava Simića, objavljenih na sajtu audioifotoarhiv.com, nalazi se tekst pod naslovom „Latinka Perović - ogled iz autobiografije“, koji predstavlja sažeti hronološki prikaz života i svojevrsno uputstvo za dešifrovanje intelektualne i moralne motivacije djela L. Perović.

Određujući se prema smislu čovjekovog postojanja i poziciji pojedinca u/i prema društvu, ona polazi od toga da je individua istovremeno i objekt i subjekt u vremenu koje mu je dato i da kao subjekt ima mogućnosti, bez obzira na okolnosti u kojima živi i radi, djelovanja po mjeri sopstvene prirode, obrazovanja, duhovnog svijeta i vrijednosti kojima je naklonjen. „Secirajući“ misao Božidara Kneževića o filozofiji života u jednom danu, ona promoviše to da čovjek treba svakog dana da učini ono što može i što bi trebao da učini, a da ne učini ni u jednom danu ništa od onoga što nikad ne bi trebalo činiti. Ovakva predstava životne filozofije carpe diema, više je moralna zapovijest, nego imperativ svrsishodnosti.

Rođena te fatalne 1933. godine, Latinka djetinjstvo i ranu mladost provodi u rodnom Kragujevcu. Imala je sedam godina kada je počeo Drugi svjetski rat. Reklo bi se, definicija onoga biti u pogrešno vrijeme na pogrešnom mjestu.

Traumatično iskustvo masovnog strijeljanja ljudi u Kragujevcu, oktobra 1941. godine, koje su izvršili Njemci, a koje je obuhvatilo i đake kragujevačke Muške gimnazije, Latinka opisuje kroz atmosferu grada u crnom i slika žena, susjetki, rođaka, učiteljica i profesora - ljudi koji su izgubili nekoga u tom besprizornom izrazu dometa jedne do srži pogrešne ideologije, dodajući: „Naravno da je to kasnije bilo predmet i različitih manipulacija, i da su se cifre uvećavale, ne samo iz nekih profitabilnih razloga, da bi se povećala ratna šteta, mislim da je svakom čoveku koji je nekoga izgubio, izgledalo kao da je svet nestao u okeanu bola: zbog toga je svaka cifra bila za ljude prihvatljiva“.

Završivši Žensku gimnaziju u Kragujevcu 1952, došla je na studije u Beograd. O svojim profesorima govorila je sa velikim poštovanjem, prisjećajući se i društvenog ambijenta tog prvog razdoblja posleratne Jugoslavije: „To su bila, u vrednosnom i obrazovnom smislu, gospoda koja su nas u veoma oskudnim i siromašnim uslovima podučavala ne samo kako se uči nego i kako se živi... Mi smo slušali predavanja u nezagrejanim slušaonicama, hranili smo se u studentskoj menzi na Obilićevom vencu, koja se zvala 'Orion', ali smo imali silnu želju i veliki entuzijazam koji je tada dolazio iz čitavog društva“.

Naravno da je kao osoba koja je kroz život hodala širom otvorenih očiju prepoznavala i razumjela nezadovoljstvo onih za koje je ta nova društvena realnost predstavljala nepravdu: „Hoću da kažem da je to vreme za ljude koji su bili gubitnici u ratu, koji su izgubili svoje bliske i svoju imovinu, lišili se i nekih vrednosti, sigurno i nekih političkih ideala, bilo teško vreme“. Bila je ubijeđena da se nakon „Staljinove ere“ otvara mogućnost da se Jugoslavija više udalji od sovjetskog bloka: „To su godine kada smo mi u Beogradu gledali engleski balet i pozorište, kada je gost Beograda bio Žan-Pol Sartr, kada je egzistencijalistička filozofija bila preokupacija mladih ljudi. Za moju generaciju je to bilo vreme velikog otvaranja“.

Bila je sekretar CK SK Srbije od '68 do '72. godine, opisujući čitav taj period kao pokušaj demokratizacije i izlaženja iz dogmatskih šema, pronalaženja mogućnosti razvoja, novih ideja i promjena unutar jednog monističkog poretka. Pobune u Istočnoj Njemačkoj, Mađarskoj, Čehoslovačkoj i Poljskoj pothranjivale su kod nje sumnju da jugoslovenski režim bez obzira na svoje razlike u odnosu na Istočnu Evropu, organski ipak nije različit od nje: „Izgledalo je da je jugoslovenska revolucija jedna od retkih revolucija koja je uspela da preživi mirnu smenu vlasti. Vrlo brzo se pokazalo da je to bio samo jedan neuspeli pokušaj i da su, manje-više, svi ljudi koji su krajem šezdesetih godina bili neki nagoveštaj novog, vrlo brzo, već sedamdesetih godina, uklonjeni“.

Po svjedočenju Dubravke Stojanović, nedavno objavljenom na sajtu „Peščanika“, Latinka joj je jednom prilikom povjerila da nakon smjene „dvije godine nije obula cipele“, što u prevodu znači da je tada bila u neformalnom kućnom zatvoru. Posvetila se naučnom radu, koji se odnosio na proučavanje srpskog XIX vijeka i rusko-srpskih revolucionarnih veza koje je smatrala odlučujućim za, kako je to okarakterisala, „petrifikovanje srpskog patrijarhalnog supstrata“.

Ivica Dačić nedavno je izjavio: „Prednost Srbije je u tome što mi ne znamo kako je živeti bez krize“, što je tipičan refleks, kako je to definisala Latinka, a prije nje o tome govorio i Arčibald Rajs, tzv. teorije mentaliteta, kao lakoće življenja i lakoće „ubijanja“, kao neke vrste fatalizma i života od danas do sjutra. Ona nasuprot takvoj kobnoj ideji, predlaže zaokret ka jednom humanijem i racionalnijem pogledu na život. Latinka Perović je taj zaokret demonstrirala baveći istorijiom kao naučnom disciplinom, a ne kao mitom, njenom faktografijom i osjećajem za mjeru u izražavanju one nezaoblilazne subjektivnosti.

U svrhu pojašnjenja nekima maglovitog značaja istorije i njene upotrebne vrijednosti mogli bismo, na Latinkinu „preporuku“, iskoristiti misao Stanislava Vinavera koji je, aludirajući na književnost, rekao da je moderan čovjek samo onaj koji je uspio da upozna svoju prošlost i da je tek spoznavši je stekao mogućnost da je odbaci, tj. da napravi izbor koji bi bio u duhu vremena. Taj izbor napravljen u duhu vremena, prema njenom mišljenju, bio bi u redefinisanju onoga što se zove srpski, možemo slobodno dodati - i bilo čiji nacionalni interes, i u tom smislu pomjeranje fokusa sa države ka društvu i pojedincu. Dakle, umjesto borbe za okvire države kao takve, za koju vrijedi umirati i tome sljedstvenog koncepta permanentne borbe na život i smrt, boriti se za vrijednosti društva, zajednice i pojedinca.

„Nas je u istoriji zanimalo ratovanje, o tome smo stvorili jednu heroiku, to je deo naše istorije, ali vrlo malo nas je zanimalo kako živi naš čovek: kako se školuje, leči, kakvi su njegovi putevi i domovi. Dakle, bez tog unutrašnjeg sadržaja nacionalnog interesa teško da se može realizovati i taj drugi interes: država među narodima u svetu koja ima dostojanstvo, ima kriterije, koja je respektabilna zbog toga što je u stanju da ispuni svoje obaveze koje je pred međunarodnom zajednicom preuzela... Ako se institucije odvoje od svoje osnovne funkcije, ako sve liče jedna na drugu jer streme jednom cilju - državi koju kao Moloha treba hraniti životima ljudi, onda nema društva, ali ni države. I u takvoj situaciji pojedinac može da napravi izbor koji ga najmanje čini objektom. Da vam skakavci ne pojedu nijedan dan života, treba da preuzmete odgovornost, i da za to platite cenu“, govorila je Latinka Perović.

Kritikovala je svoj narod, njegovu elitu i kolektivne zablude do kojih dovode neznanje, autokratija i manipulacija. Borila se učenošću i istinom kao njenim osnovnim supstratom. Njena poruka je, usudiću se da zaključim tako, ipak poruka svima na ovim prostorima.

Latinku sam vidio par puta u prolazu. Hodala je starački pognuto po surovo uzurpiranim beogradskim trotoarima. I mada Beograd ima manir da se s vremena na vrijeme smanji, ljudi poput Latinke Perović uvijek ga čine neopisivo velikim.

„Lakše je pobeći iz života; teško je izneti ga na svojoj grbači do kraja“, poslednja je njena rečenica u pominjanoj sažetoj autobiografiji. Ona je svoj iznijela na grbači do kraja. To joj niko ne može oduzeti. Preminula je 12. decembra ove godine, i pretvorila se u simbol. Ne Druge, već drugačije, bolje Srbije.

( Radovan Bato Furtula )