Austrougari Crnogorcima pred nosom ukrali "Rumiju"

Jahta “Rumija” - nepokretno kulturno dobro Crne Gore, čiji gotovo potpuno razoreni ostaci već duže od vijeka počivaju u akvatorijumu Luke Bar pod Volujicom, u našoj je javnosti poznata kao najveće od ukupno čak deset jahti i plovila za rekreaciju koje je tokom svoje vladavine imao crnogorski knjaz i kralj Nikola I Petrović.

”Rumija” je u istoriji Crne Gore ostala zabilježena i kao najveći brod koji je pod crnogorskom zastavom, učestvovao u ratnim operacijama u balkanskim i Prvom svjetskom ratu, ali niko kod nas još nije podrobnije opisao detalje kompleksne borbene operacije koja je 2. marta 1915. godine dovela do uništenja “Rumije” i njenog potapanja usred barske luke.

Ova dobro planirana i još bolje izvedena operacija austrogarskih pomorskih snaga od prije skoro 108 godina u akvatorijumu najveće crnogorske luke, do sada je bila samo ovlaš tretirana od naših istoričara i pomorskih autora poput kapetana Dinka Franetovića koji je uništenju “Rumije” posvetio jedno poglavlje u svom kapitalnom djelu “Historija pomorstva i ribarstva Crne Gore do 1918. godine” (Titograd, 1960). Niko se međutim, do sada nije do detalja bavio svim aspektima ove, i za današnje pojmove smjele i uspješne pomorsko-diverzantske operacije koju su u toj olujnoj martovskoj noći 1918. sproveli Austrougari, a koja je kasnije imala i veoma ozbiljne indirektne posljedice na konačni vojni poraz i kapitulaciju Kraljevine Crne Gore u Prvom svjetskom ratu. Brod koji je našoj javnosti najpoznatji pod imenom “Rumija” i sa oreolom zvanične jahte crnogorskog suverena, knjaza i kralja Nikole, svoj je život započeo 11. avgusta 1900. godine u Škotskoj, gdje je tog dana, u brodogradilištu “John Reid & Co” u Vajtinču blizu Glazgova, porinuta novosagrađena jahta “Zaza”. Novogradnja broj 321 sagrađena je po narudžbi čuvenog britanskoj industrijalca ser Vilijama Birdmora.

Bila je to veoma lijepa, klasična parna jahta sa dva jarbola na kojima je “Zaza” po potrebi mogla da razvije i jedra i plovi nošena snagom vjetra. Čelični brod od 185 bruto-tona, izuzetno lijepih linija trupa, bio je dug 41,8 metara, širok 6,1 metar, sa gazom od 2,5 metara. “Zazu” je pokretao klipni parni stroj trostruke ekspanzije snage 65 konja, napravljen u fabrici “Muir & Houston Ltd” iz Glazgova. Nakon skoro pet godina tokom kojih su je koristili ser Vilijam Birdmor i njegovi gosti i prijatelji, jahtu je krajem 1904, od britanskog industrijalca kupio osmanski sultan Abdul Hamid te je darovao crnogorskom tada još uvijek knjazu Nikoli Petroviću. Turska posada jahtu je preuzela u Velikoj Britaniji i 1. januara 1905. dovela je u tadašnji Pristan, odnosno Bar gdje ju je jedan visoku turski oficir zajedno sa fermanom sultana Abdula Hamida o darivanju jahte knjazu Nikoli, predao crnogorskom suverenu.

Crnogorska posada koja je brojila 14 ljudi, brod je od turske preuzela 3. januara kada je komandant “Zaze” postao kapetan Niko Janković iz Igala. Knjaz Nikola prvi se put svojom novom jahtom vozio 23. marta 1905. kada je sa “Zaze” svečano obilježio početak radova na gradnji lukobrana pred Pristanom. Dana 28. jula iste godine jahtom se od Bara do Bojane vozio prestolonasljednik Danilo koji je tada odlučio i da brodu promijeni ime, pa je “Zaza” preimenovana u “Rumiju”. Decembra 1907. svoje posljednje dane na “Rumiji”, koja je tada bila u Boki, proveli su neizlječivo bolesni prinčevi Stanislav i Stevan Petrović. Stanislav je i umro na jahti 4. januara 1908. dok je njegov brat Stevan preminuo nepuna dva mjeseca kasnije u Kanu u Francuskoj.

”Rumija” je tokom Balkanskih ratova prevozila ratni materijal, crnogorsku i srpsku vojsku koju je i iskrcavala u Medovi. Po izbijanju Prvog svjetskog rata, “Rumija” koja je tada bila najveći brod pod crnogorskom zastavom, opet je stavljena u vojnu službu pa je jahta često prevozila vojsku iz Bara za Medovu i obratno, odnosno teglila razne manje jedrenjake i druga plovila koja su bila natovarena hranom i ratnim materijalom.

Austrougari su tada iz svoje glavne pomorske operativne baze na južnom Jadranu u Boki Kotorskoj vršili česte napade na crnogorsku i albansku obalu, pokušavajući da spriječe doturanje oružja, hrane i drugog ratnog materijala kojim su saveznici - Britanci i Francuzi morskim putem snabdijevali Kraljevinu Crnu Goru. Ubrzo su shvatili koliki je “Rumija” kao jedini veći parni brod pod crnogorskom kontrolom koji je mogao tegliti druga plovila, imala značaj u lancu snabdijevanja protivnika. Stoga su februara 1915. počeli sistematski lov na “Rumiju” kojom je tada zapovijedao kapetan Ivo Đokić iz Bara, ne bi li zarobili ili uništili ovu jahtu.

Tako su 14. februara iz Boke isplovile austrougarske torpiljarke TB 15 i TB 68 sa zadatkom da presretnu “Rumiju” koju su austro-ugarski hidroplani uočili kako u visini rta Mendra kod Ulcinja prema Baru tegli neko manje plovilo. Međutim, “Rumija” i njen tegalj su se do dolaska torpiljarki na prijavljenu poziciju, već sklonili u zaštitu crnogorske obale i uplovili su u Bar. Torpiljarka TB 68 pod komandom poručnika bojnog broda Ervina Valnera odlučila je međutim, da i sama uplovi u luku pod Pristanom i tu pokuša zarobiti “Rumiju” i manji italijanski jedrenjak koga je ona upravo bila doteglila, ali su tu namjeru Austrougara osujetili Crnogorci koji su na TB 68 otvorili preciznu i jaku vatru sa svoje topovske baterije na rtu Ratac.

Pod paljbom protivnika koja ju je ozbiljno ugrozila, austrougarska torpiljarka morala je odustati od svog nauma i povući se prema Boki, zajedno sa TB 15 i u međuvremenu pristiglim austrougarskim razaračem “Csikós” na koji su vatru otvorile crnogorske baterije sa Volujice i iz Šušanja. Drugi bezuspješan pokušaj Austrougara da dođu glave “Rumiji” desio se, prema svjedočanstvu njenog tadašnjeg zapovjednika, kapetana Iva Đokića, 21. februara kada je jahta sa ukrcanih 87 crnogorskih dobrovoljaca pristiglih iz SAD, plovila od Medove prema Baru. “Rumija” je pritom, teglila i dva manja jedrenjaka. Kada se našla u visini ušća Bojane, primijetila je “Rumija” u daljini dvije austrougarske torpiljarke kako patroliraju akvatorijumom ispod Ulcinja.

Zbog toga je kapetan Đokić skrenuo svoj brod i doveo ga u samu blizinu albanske obale gdje se sklonio od protivničkih ratnih brodova. Potom je Đokić nastavio putovanje ka Ulcinju gdje su se međutim, ubrzo prema njegovom svjedočanstvu, pojavile dvije austrougarske podmornice. On je da ne bi bio torpedovan, otpustio iz teglja oba jedrenjaka koji su potom, u neposrednoj blizini obale, zajedrili prema Baru, dok je Đokić sa “Rumijom” uplovio u Ulcinj i pramcem nasukao jahtu na Malu plažu, te je tu sa broda iskrcao dobrovoljce.

Pod okriljem mraka, Đokić je potom odsukao “Rumiju” i umjesto prema Baru gdje je pretpostavljao da će ga podmornice čekati, okrenuo na jug i vratio se sretno u Medovu. Iz te albanske luke “Rumija” je potom 1. marta prije zore, isplovila na svoje posljednje putovanje - prema Baru gdje je sretno stigla kasnije istog dana. Jahta je oborila oba sidra u akvatorijumu barske luke a krmom se vezala na glavno drveno mulo u luci.

Tu su je popodne uočili autrougarski hidroplani, pa je komanda austrougarske Pete pomorske divizije odlučila da se već iste večeri izvrši iznenadni napad - pomorski prepad na Bar i da zarobi ili uništi “Rumiju”, kao i da se uništi lučka infrastruktura i zalihe hrane i municije koju su tamo dopremili Francuzi i Englezi. Tu operaciju detaljno je kasnije opisao austrougarski oficir, poručnik bojnog broda u rezervi Hans Hugo Sokol, u svom djelu “Austro-ugarski pomorski rat 1914-18”, izdatom tridesetih godina prošlog vijeka u Beču. Oko ponoći 1. na 2. mart 1915. iz Boke su isplovili razarači “Csikós”, “Streiter” i “Ulan”, te torpiljarke TB 57 pod komandom poručnika bojnog broda Alberta Hajnc-Eriana, TB 66 (poručnik bojnog broda Gvido Magerl fon Kufhajm) i TB 67 (poručnik bojnog broda Johan Resel). Torpiljarkama je pripao najteži dio zadatka i pomno pripremljenog plana dejstva - da uplove u samu luku Bar, zarobe ili unište “Rumiju”, unište glavno drveno mulo barske luke, kao i da zapale ili dignu u vazduh lučka skladišta sa hranom i municijom za crnogorsku vojsku.

Razarači su trebali da sa pučine pred Barom daju atriljerijsku podršku akciji torpiljarki i da vatrom svojih topova zaspu crnogorske obalne baterije. Istovremeno, razarači su svojim snažnim palubnim reflektorima, trebali bukvalno da zaslijepe crnogorske artiljerce na obalnim topovima i tako ih ometu u gađanju austrougarskih brodova.

Austrougarski brodovi valjali su se i posrtali na teškom moru u olujnoj, kišnoj noći po jakom lebiću, te su oko 2.30 u noći 2. marta stigli pred Bar. Razarači su zauzeli planirane pozicije: “”Csikós” na udaljenosti od 800 do 1.000 metara od ponte Volujice, “Streiter” 500 metara dalje od njega prema sjeverozapadu, a “Ulan” oko 2.000 metara zapadno od Volujice. Samo par minutra kasnije, crnogorske obalske baterije iz rejona Šušanja i sa brda Volujica, otvorile su vatru na austrougarske razarače koji su im odgovorili paljbom svojih topova i usmjeravanjem mlazeva jake svjetlosti svojih reflektora prema pozicijama obalske artiljerije. Vjetar je u međuvremenu još pojačao a kiša je pljuštala kao iz kabla pa su tri torpiljarke to i činjenicu da su pažnju Crnogoraca sa obale na sebe privukli razarači, iskoristile da punom brzinom iz pravca Crnog rta uplove u lučki akvatorijum Bara. Samo što su torpiljarke ušle u lučki basen, iznenada je kiša prestala da pada a mjesečina je obasjala luku jer je jaki vjetar brzo rastjerivao oblake. Torpiljarka TB67 u tom momentu lansirala je jedan od svoja tri torpeda kalibra 450 mm prema glavnom mulu luke Pristan.

Topredo je pogodio mulo na otprilike trećini njegove dužine od obale i potpuno ga razorio. Eksplozija unutar luke uzbunila je sve ovdje prisutne jedinice crnogorske vojske pa je na austrougarske torpiljarke otvorena vatra iz svog raspoloživog oružja. Paljbom svojih topova kalibra 47 mm i za tu priliku posebno na palubama ukrcanih teških mitraljeza, torpiljarke su međutim, odmah zasule crnogorske položaje na obali, posebno prema Topolici gdje je na njih iz blizine kraljevskog dvorca bezuspješno pucao neki manji top. Torpiljarka TB 66 je pramcem pristala uz drugo mulo i po zadataku, uz njega na udaljenosti od oko šest metara, u more položila tri sidrene mine, u visini prvog do trećeg lučkog skladišta.

Sa ovog broda se na obalu hitro iskrcala diverzantska grupa mornara i minera. Oni su odmah upali u zgradu carinske službe i tri obližnja skladišta, te su ustanovili da je gomila sanduka koju su prethodno na korenu mula uočili hidroplani, zapravo samo hrpa nekorisnog drvenog otpada, ali ne i očekivana municija u sanducima. U skladištima su međutim, našli velike količine tek pristiglih žitarica koje su crnogorskoj vojsci isporučili saveznici, pa su austrougarski mornari i mineri digli u vazduh i zapalili ova skladišta i zalihe u njima, te su se bez sopstvenih gubitaka, potom vratili na TB 66. Za vrijeme njihove akcije, druge dvije torpiljarke su paljbom svojih topova i mitraljeza koji su ućutkali crnogorsku odbranu u luci, pokrivali akciju diverzantske grupe. Uprkos lošim vremenskim uslovima, velikim valovima i jakom vjetru, TB 57 je uz asistenciju TB 67 uspjela da pristane uz bok u četvorovez vezane “Rumije” koju je posada već bila napustila i time svoj brod ostavila na milost i nemilost neprijatelju.

Zamjenik komandanta TB 57, poručnik fregate Paul Majksner, preskočio je zajedno sa još osam svojih mornara, sa palube torpiljarke na jahtu i pri “Rumiji” privezao oba austrougarska broda. Austrougari su brzo prekinuli “Rumijine” krmene konope i špringove koji su jahtu vezivali pri mulu, ali budući da jahta nije bila parospremna, nisu mogli pokrenuti sidreno vitlo i podići njena oba sidra, stoga su torpiljarke zavezle napred, udaljile “Rumiju” od mula i okrenule je za 180 stepeni, kao bi mornari potom eksplozivnim punjenjima, prekinuli sidrene lance jahte da “Rumiju” topriljarke mogu uzeti u tegalj i odvući je u zarobljeništvo u Boku. Međutim, nagli udar vjetra je prvo polomio kočnicu sidrenog vitla “Rumije” pa su upravo pripaljeni štapini pali sa dijelom lanca pri kojem su bili fiksirani u more i ugasili se.

Drugi pokušaj kidanja lanaca eksplozivom bio je uspješan, ali je vjetar u međuvremenu još ojačao i sada je od sidara i vezova oslobođenu “Rumiju”, nekontrolisano nosio sjeveroistočno, prema obali. U takvim okolnostima, suočeni sa jakom olujom i malim prostorom za manevar, Austrougari su procijenili da ne mogu uzeti “Rumiju” u tegalj i izvući je na pučinu, izvan dometa crnogorskih topova koji su se u međuvremenu vratili u borbu i sve preciznije počeli da ugrožavaju austrougarske torpiljarke u lučkom basenu.

Stoga je zapovjednik TB 57, poručnik bojnog broda Albert Hajnc-Erian, naredio svom prvom oficiru i mornarima da napuste “Rumiju” i vrate se na njegov brod, a torpedistima da naciljaju crnogorsku kraljevsku jahtu i potope je. Sa udaljenosti od oko 200 metara TB 57 je oko 3.45 sati ispalila torpedo i pogodila “Rumiju” po sredini. Lijepa jahta se od siline eksplozije prepolovila i odmah potonula, a tri austrougarske torpiljarke su brzo napustile barsku luku i udaljile se na pučinu. Iako su pred kraj akcije crnogorske granate padale vrlo blizu austro-ugarskih brodova koje su povremeno pogađali i šrapneli od eksplozija projektila, na torpiljarkama nije bilo nikakve štete, niti ljudskih žrtava. Jedini uspjeh Crnogoraca te večer bilo je uništenje drvenog čamca sa TB 57 koji je korišten tokom postavljanja eksplozivnih punjenja na sidrene lance “Rumije” pa ga torpiljarka kasnije u žaru borbe nije stigla podići iz mora i vratiti na svoju palubu. Čamac je stoga uzet u tegalj po krmi TB 57, ali je malo nakon što je torpiljarka punom brzinom krenula prema izlazu iz luke, jedna od granata crnogorske obalske artiljerije pogodila taj čamac i raznijela ga. TB 66 je nakon što je ukrcala svoj diverzantski odred, topovskom vatrom potopila dvije maone u luci i onda se povukla sa poprišta, bez sopstvenih gubitaka, a slično je bilo i sa TB 67. Oko 4 sata, torpiljarke su se pred Barom srele sa tri austrougarska razarača nakon čega su austrougarski brodovi u savršenom redu, uzeli kurs sjeverozapadno prema Boki gdje su trijumfalno uplovili u zoru.

Austrougarski pomorski prepad na Bar 2. marta 1915. bio je jedna od najbolje planiranih i najbolje izvedenih takvih iznenadnih napadačkih akcija u cijelom Prvom svjetskom ratu. Osim što su postigli glavni cilj - uništenje najvećeg crnogorskog parobroda - jahte “Rumija”, Austrougari su ovim napadom dugoročno postigli i za njih još bitniju stvar: dodatno su otežali jedini ozbiljni način za snabdijevanje Crne Gore tokom rata - pomorski transport.

Uništeno glavno mulo, zapaljena lučka skladišta i posebno, položene morske mine u lučkom akvatorijumu, u narednoj godini potpuno su onemogućili da se naoružanje, hrana i ostale potrepštine za Crnu Goru dostavljaju preko Bara, već se to moralo raditi daleko komplikovanijim, dužim i tehnički limitiranijim putem preko Ulcinja, Bojane ili Medove u Albaniji.

To je na kraju, dovelo do ogromnih problema u snabdijevanju vojske i civilnog stanovništva Crne Gore u jesen i zimu 1915-16, odnosno pospješilo je vojnički poraz i dovelo do kapitulacije Kraljevine Crne Gore u januaru 1916. Zanimljivo je da tri sidene mine koje su Austro-Ugari u prepadu 2. marta 1915. postavili uz mulo luke u Baru, nisu uspjeli ukloniti ni pripadnici francuske ni italijanske mornarice kojima se crnogorska Vlada obratila sa zahtjevom za pomoć u tome, a nisu urodila plodom ni lična zalaganja kralja Nikole da kod pripadnika austro-ugarske mornarice koji su dopali u crnogorsko ratno zarobljeništvo pokuša izdejstvovati da oni sami uklone ove mine u zamjenu za bogatu nagradu i puštanje na slobodu. Stoga su ove mine koje su do tada efikasno sprečavale dolazak većih brodova u Bar, dočekale povratak samih Austrougara u tu luku, koji se desio krajem januara 1916, nakon što je Kraljevina Crna Gora kapitulirala i bila okupirana od austrougarskih trupa.

Iako je tokom kasnijih decenija luka u Baru dograđivana i proširivana, a olupina “Rumije” je pritom nerijetko smetala tim poduhvatima, Crna Gora nikada ništa nije preduzela da sa dna mora izvuče olupinu “Rumije” ili je makar izmjesti kao što je to svojevremeno učinila sa ostacima takođe ovdje u Prvom svjetskom ratu, potopljenog francuskog razarača “Dague”.

Na dubini od samo 8,3 do 12,5 metara, maltene usred lučkog akvatorijuma olupinu “Rumije” su dodatno godinama uništavali veliki brodovi koji su dolazili u barsku luku i bukvalno gazili ostatke kraljevske jahte koja je u međuvremenu, 1967, čak zvanično i proglašena za zaštićeno kulturno dobro. Olupinu su u međuvremenu dobrim dijelom i poharali razni ronioci koji su sa “Rumije” odnosili pojedine njene djelove, tako da se brodsko zvono crnogorske kraljevske jahte danas nalazi u jednoj privatnoj zbirci u Novom Sadu. Najljepši postojeći model jahte “Rumija” takođe se ne nalazi u Crnoj Gori, već je on dio postavke Hrvatskog pomorskog muzeja u Splitu..., dok se palubna torpedna cijev sa austrougarske torpiljarke TB 67 iz koje je ispaljen torpedo što je 2. marta 1915. uništilo glavno mulo luke u Baru, danas čuva u Muzeju istorije rata u Roveretu u Italiji.

( Siniša Luković )