Dva lica iste knjige

Zaviriti u tajnu i otkriti što tajna u sebi krije uvijek je bilo i ostalo važno kako za pojedinca tako i za društvo. Vidjeti sakriveno, tajnu stranu istine je čest motiv u književnosti. O psihologiji i da ne pričamo.

Knjigom “Đilasovci u Hrvatskoj - zaboravljeni disidenti” (Nakladnik-Zagreb 2022., str.161, 632 fusnote) njen (mladi) autor Marko Babić (1996) otkriva čitav jedan mini-univerzum Đilasovih ideja koje su “pale” 1953/54.g. na tlu dijela Hrvatske (Istra, prvenstveno) i “primile se” u nekim glavama tamošnjih ljudi. Riječ je o Đilasovim demokratskim i pro-liberalnim idejama koje je ovaj čovjek svojom moralnom pobunom (kao biblijskim “zrncem pšenice”) pokušao posijati po tlu širom Jugoslavije.

Ono što ovu knjigu čini osobenom i veoma značajnom jeste autorov proboj i pogled u tajni arhiv hrvatske UDBE tj. partijske tajne policije. Iz knjige lako saznajemo UDBA-inu ozbiljnost, temeljitost, poslušnost, hrabrost, širinu, hijerarhičnost, stručnost, požrtvovanost u čuvanju države i Titovog ideološkog poretka. Osim arhiva UDBa-e, autor je koristio i respektabilnu naučnu, ali i onu drugu, izvorno dajući knjizi širinu u tumačenja Đilasovih “zrnaca pšenice”.

Iz knjige se lako zaključuje da Đilasova posijana demokratska ili preciznije rečeno ne-dogmatska duhovna “zrnca” u sukobu sa snažnom Titovom dogmom, nijesu duže preživjela. Tito je savladao Đilasa. No, nije ga mogao i pobijedio, jer sloboda se “ne smije hapsiti” (F. Miteran). I dodali bi, niti se može hapsiti. Danas znamo da sve što je Tito stvarao je propalo i mrtvo (Jugoslavija, nesvrstani, samoupravljanje, bratstvo-jedinstvo). Kod Đilasa je obratno. I ova Babićeva knjiga je dokaz Đilasove životnosti i modernosti. (Da ne bi bili nepravedni prema Titu, on je ostao velika istorijska figura.)

Autor otkriva duhovni potres koji se početkom ‘50-tih godina pa sve do početka ‘60-tih godina pa i znatno kasnije osjetio ne samo u Istri već i širom Jugoslavije. Knjiga tj. njen autor otkriva iz arhiva UDBA-e, čitav niz nedogmatskih, veoma značajnih političkih i kulturnih ličnosti u Hrvatskoj koje su podržavale Milovana Đilasa tj. njegove ideje. Riječ je prvenstveno o Đilasovim člancima koji su izlazili krajem 1953. i samom početku 1954. godine u partijskom listu “Borba” i nepartijskom časopisu “Nova misao”. (Poznato je da je ovaj časopis inicirao Milovan Đilas krajem 1952. g. i njime pokušao začeti kulturnu opoziciju u državi.)

Autor je otkrio i predstavio u svojoj knjizi čitav niz značajnih ličnosti u Hrvatskoj koje su podržavali nedogmatske ideje Milovana Đilasa. Nabojmo samo neke: Vladan Desnica, književnik, Stevan Dedijer, nuklearni fizičar, Fadil Hadžić, pisac i režiser, Jože Horvat, književnik, Edo Murtić, slikar, Dušan Džamonja, vajar, Drago Gervais, književnik, Vlatko Pavletić, književnik, Karlo Štajner, književnik, Mate Ujević, zamjenik direktora Leksikografskog zavoda, Rudolf Bićanić, univer. profesor, Željko Hegedušić, slikar, Ferdo Čulinović, univerz. profesor, Gliha Vilko, univer. profesor, Zvonimir Brumnić, katolički sveštenik, Bruno Belan, režiser, Stanko Ibler, predavač na Medicinskom fakultetu, Predrag Vranicki, univerz. prof, Božo Milanović, sveštenik, Julijus Dezidera, ravnatelj bolnice u Vrapču, itd. itd...

Ovoj respektabilnoj grupi istarsko-hrvatskih elitnih uglednika dodajmo i nekoliko imena koja su bila u samom vrhu komunističke vlasti u Hrvatskoj a podržvali su ideje Milovana Đilasa. Opet nabrojmo samo nekoliko najzvučnijih članova CK Hrvatske i običnih “partijaca”: Dušan Diminić, Marijan Stlinović, Augustin-Gušte Šprlje, Berto Črnje, Živko Vnuk, Drndić Ljubo, Maja Narić, Marijan Matković, Boris Kržić, Zvonko Mihelić, Ivan Motika, Mario Hrelja, Marko Zlatić itd. Grupa se uglavnom okupljala i oglašavala preko (ne)partijskog lista “Naprijed”. Ali i u “Narodnom listu”, pa čak i u zagrebačkom “Vjesniku u srijedu”.

Autor otkriva iz dubine UDBA-nog arhiva da su vodeći partijski antiđilasovci u Hrvatskoj bili, uz Vladimira Bakarića i Jakov Blažević, Mika Špiljak, Zvonimir Brkić. Oni se pojavljuju kao zvanični partijski oparativci u antiđilasovskoj akciji. Ovi visoko-pozicionirani partijski funkcioneri (UDBA-in “trijumvirat” pa i “triling”) u borbi protiv “đilavsovštine” u Hrvatskoj, jasno govori o strahu Partije pred drugačijom idejnom i praktičnom povezivanju Milovana Đilasa s jedne strane i elitnih hrvatskih (pred)pobunjenika sa druge strane.

Ovo je veoma dobra strana knjige.

Ono što baca ozbiljnu sjenku na ovu knjigu jeste autorovo ekspliciranje o Milovanu Đilasu u ratu i revoluciji. Naime, autor u početku i na kraju knjige populariše i navodi više partijskih autora i “autoriteta” koji okrivljuju Milovana Đilasa kao glavnog krivca za “lijeve greške” u Crnoj Gori i šire. Ovi “autoriteti” se uglavnom pojavljuju poslije Đilasove pobune 1954. g. a posebno na značaju dobijaju poslije izlaska njegove najglasovitije knjige “Nova klasa” u SAD 1957. godine.

Ali istinu o “lijevim greškama” je autor - doduše stidljivo, gotovo u jednoj polurečenici - ipak izrekao u zaključnim razmatranjima knjige kada je iznio da u tzv. drugoj fazi revolucije kada su se desile mnoge “lijeve greške” (“pasja groblja”, na primjer) u Crnoj Gori, Milovan Đilas nije bio u Crnoj Gori. Bio je u Srbiji i Bosni. Autor se poziva uglavnom na Dedijerovu (Vladimir) osvetničku naraciju o liku i djelu Milovana Đilasa. Ovu naraciju je ozbiljna istoriografija davno odbacila kao nenaučnu jer je nečinjenična. (Slavko Goldštajn, na primjer i brojni drugi.)

I na kraju, u formi zaključka.

I pored hiljada i hiljada istoričara u Crnoj Gori, nije bilo istraživača koji se bavio skrivenom (UDBA-inom) tajnom stranom crnogorske istorije te ulogom naših pojedinaca u tome. Izgleda da je tama crnogorske UBDA-e prekrila liberalne ideje Milovana Đilasa. Stoga danas nije ni čudo što nam još nije svanulo. Jer nema (liberalnog) razvoja društva ako ono nije (prvenstveno) postupno, evolutivno i istorično.

Ni u Beogradu nije bolje. Među veoma brojnim istoričarima, akademicima, novinarima i drugima koji su se bavili “slučajem Đilas”, bavio se i (opet) mladi kineski istoričar Žutao Ksijang. Došao je u Beograd sredinom ‘90-tih godina XX vijeka sa Pekinškog univerziteta. I pazite, otkrio je u UDBA-inu tajnom arhivu da se “slučajem Đilas” partijski - ali i medijski - bavio i rukovodio niko drugi do isključivo Josip Broz Tito. Ništa bez njegovog parafa nije moglo i smjelo ugledati svjetlost javnosti.

Kratko: u “slučaju Đilas” rekli bi da smo svi gens una sumus, liše (dijela) knjige Marka Babića “Đilasovci u Hrvatskoj-zaboravljeni disidenti”.

( Veselin Mitko Pavlićević )