Samo zakon ne zna šta je femicid

Šejla, Zumreta, Branka, Anastasia...i još 12 ženskih osoba ubijeno je u Crnoj Gori u proteklih pet godina. Ubijali su ih ostavljeni ili aktuelni partneri, supružnici, lovci na novac, a u jednom slučaju sin je presudio ženi koja ga je rodila. Najmlađa žrtva imala je 18 godina, a najstarija 73 godine. Obje su ubijene 2019. godine. Među ubijenim ženama su i četiri žrtve masovnog ubice Vuka Borilovića, u čijem ubilačkom pohodu 12. avgusta 2022. godine je stradalo deset stanovnika Cetinja.

Vršiteljka dužnosti vrhovne državne tužiteljke, Maja Jovanović, kazala je za “Vijesti” da je, zbog shvatanja ozbiljnosti problema nasilja u porodici ili porodičnoj zajednici, koji je prisutan u tradicionalnom društvu, kakvo je crnogorsko, u prvim danima svog mandata v.d. VDT-a, rukovodiocima svih državnih tužilaštava skrenula pažnju da postupaju sa povećanim senzibilitetom u slučajevima porodičnog nasilja.

”Istovremeno sam, u cilju ujednačenog postupanja i jedinstvene primjene zakona u slučajevima nasilja u porodici ili porodičnoj zajednici, u prethodnom periodu donijela Uputstvo opšteg karaktera za ovo krivično djelo. U Uputstvu su precizirani svi koraci koje svaki postupajući tužilac treba da preduzme prije donošenja odluke u konkretnom predmetu. Ono što takođe smatram važnim, jeste saradnja svih institucija koje su zadužene za suzbijanje nasilja u porodici. Samo naš zajednički, udružen, profesionalan rad, dovešće do konkretnih rezultata uz obavezno informisanje žrtava o njihovim pravima. Na taj način ohrabrićemo žrtve da prijavljuju nasilje. Na takav, udružen i visoko profesionalan odnos, sa visokim stepenom senzibiliteta, obavezuju nas slučajevi sa tragičnom posljedicama koji su se, nažalost, dogodili u Crnoj Gori u prethodnom periodu”, kazala je Jovanović.

Ona poručuje da crnogorsko društvo, kao ni institucije, ne smije zaboraviti tragične slučajeve, kao i da ne smijemo o problemima porodičnog nasilja govoriti samo kada se ono desi.

”Za sve nas zajedno takvi slučajevi su upozorenje da je neophodno da hitno i udruženo reagujemo i kao predstavnici institucija i kao predstavnici društva”, poručila je čelnica crnogorskog tužilaštva.

Najmlađu žrtvu femicida u posljednjih pet godina - K. R. 5. septembra 2019. godine, nadomak jezera Krupac u Nikšiću, ubio je tada šesnaestogodišnji N. B.

Zločin je zgrozio Crnu Goru - tokom sudskog postupka dokazano je da je tinejdžerka preminula trpjeći fizičke bolove jakog intenziteta, dužeg trajanja, kao i duševne bolove jakog intenziteta. Utvrđeno je i da je dvije godine mlađi sugrađanin nožem izbo 24 puta u predjelu glave i tijela, nakon čega je šesnaestogodišnjak odvukao njeno tijelo i bacio ga u jarak. Njeno beživotno tijelo pronađeno je tri dana kasnije, a istražitelji su samo nekoliko sati nakon pronalaska pokojne K. R. uhapsili N. B.

Iako mu je na teret stavljeno teško ubistvo, izvršeno na svirep način, u podgoričkom Višem sudu izrečena mu je vaspitna mjera upućivanja u ustanovu zavodskog tipa na tri godine. Sudsko vijeće obrazložilo je da su, pri odmjeravanju sankcije, primijenili odredbu Zakona o postupanju prema maloljetnicima.

U većini slučajeva ubice su članovi porodice, supružnici, bivši ili aktuelni partneri, sinovi, a u jednom slučaju četrdesetpetogodišnji Nenad Milošević iz Prijestonice, likvidirao je svog strica B. M. (74) i njegovu nevjenčanu suprugu, odnosno svoju strinu - G. G. (52).

”Tokom 2022. godine Uprava policije je registrovala dva krivična djela teško ubistvo, jedno je registrovano u januaru na štetu ženske osobe 1994. godište, koje je izvršila osoba 1988. godište. Drugo teško ubistvo registrovano je u junu na štetu ženske osobe 1975. godište, a koje je izvršila osoba 1975. godište”, kazali su Vijestima iz Uprave policije.

Žrtva ubistva počinjenog u januaru prošle godine je Zumreta Nerda, tada dvadesetsedmogodišnjakinja, koju je nasmrt pretukao nevjenčani suprug Dalibor Nikolić (33). Osumnjičeni za prebijanje sa smrtim ishodom uhapšen je na graničnom prelazu Dobrakovo, dok je pokušavao da pobjegne.

Članovi Nerdine familije, nakon što je Zumreta preminula u bolnici, novinarima su ispričali da se u njihovoj porodici i prije deceniju i po dogodio stravičan zločin - njen otac, Dugađin Nerda, batinama je usmrtio svoju suprugu.

U junu prošle godine, u njenom stanu u Herceg Novom, Branku Petrović (47) ubio je njen vršnjak i bivši partner - Bojan Rašović.

Tokom 2021. godine u Crnoj Gori ubijene su dvije žene. Posljednjeg dana septembra, ispred porodične kuće u Karabuškom polju u Tuzima, ubijena je jedva punoljetna Šejla Bakija (19), a ranjen njen otac Šaban Bakija (43).

Iz niskih pobuda u nju je pucao Ilir Đokaj (30) - prema optužnici, prije ubistva proganjao je i prijetio joj je, zato što nije htjela sa njim da obnovi prekinutu vanbračnu vezu.

I dok je javnost tražila odgovornost nadležnih zbog postupanja u ranijim prijavama Bakije, a zaštitnici ljudskih prava i građanski aktivisti protestovali, tri sedmice nakon zločina u Tuzima, život je izgubila još jedna žena. U Petnjici je, 21. oktobra, pedesetjednogodišnji A. Š. tupim predmetom ubio svoju suprugu E. Š. (36), ranio njihovu petnaestogodišnju kćerku, a potom izvršio samoubistvo.

Godinu ranije, u Crnoj Gori ubijene su tri žene - državljanka Srbije koja je živjela u Kanadi, Ljiljana Simić (54), ubijena je 3. septremba u selu Mokrine, kod Herceg Novog. Ubice su spalile njeno tijelo nakon likvidacije. Za to ubistvo odgovaraju Zoran Marić i Radomir Delić. Marića terete da je direktni izvršilac zločina.

U junu te godine izvršeno je teško ubistvo ukrajinske državljanke Galine Ghugol (59). Na Cetinju je, u nju, i njenog nevjenčanog supruga Branka Miloševića (74), nakon porodične svađe, pucao Brankov bratanić Nenad Milošević (47).

”Dok je drugo teško ubistvo zabilježeno u novembru na štetu ženske osobe 1981. godište, a koje je izvršila osoba 1973. godište”, kazali su iz policije. Život je tada izgubila Ivana Premović (39). Nakon kraćeg verbalnog konflikta ubio je suprug, tada aktivni granični policajac - Puniša Premović (47).

Tokom 2019. godine četiri žene nasilno su izgubile život u Crnoj Gori. U maju je ubijena ženska osoba rođena 1946. godine. Ubica je tada imao 45 godina. U septembru, monstruzno je ubijena K. R. (18), a u decembru je Peko Krivokapić (49) ubio svoju majku Savicu (68) u mjestu Cuce u cetinjskoj opštini. Dva mjeseca ranije, za teško ubistvo četrdesetpetogodišnjakinje optužen je muškarac star 24 godine.

”Tokom 2018. godine, Uprava policije je registrovala jedno krivično djelo ubistvo i jedno krivično djelo teško ubistvo na štetu ženskih osoba. Krivično djelo ubistvo izvršeno je u martu na štetu ženske osobe 1966. godište, a koje je izvršila osoba 1963. godište.Teško ubistvo je izvršeno u maju na štetu ženske osobe 1987. godište od strane izvršioca 1996. godište”, objasnili su iz Uprave policije.

Oni ističu da Krivični zakonik Crne Gore ne poznaje kategoriju “femicida”, već samo krivična djela propisana članovima tog zakonika (ubistvo čl. 143 i teško ubistvo čl. 144):

”Tako da su motivi za izvršenje gore navedenih krivičnih djela različiti, razlikuju se od slučaja do slučaja”, kazali su iz crnogorske policije.

U maju 2018. godine, u Kotoru, tada dvadesetdvogodišnji Arsenije Stanović, ubio je ukrajinsku državljanku Anastasiju Lašmanovu (32). Lašmanova je zadobila 16 ubodno reznih rana i još minumum deset udaraca u glavu i tijelo tupo-tvrdim predmetom.

Tokom suđenja Stanoviću, vještak medicinske struke rekao je da je, najvjerovatnije, udarao flašom, zbog čega je došlo do preloma kostiju lobanje i razorenja tkiva velikog mozga.

Lašmanova je prema nalazu vještaka, podizala ruke u pokušaju da se odbrani. Uzalud.

BiH: Femicid se krije iza “porodičnih tragedija”

Muž ubio ženu, brat ubio sestru, sin ubio majku, samo su neki od naslova koji su se tokom protekle godine pojavili na naslovnicama bh. novina, portala, TV priloga... I ne, to nije bila porodična tragedija, to je femicid koji se u našoj zemlji još uvijek ne definiše kao krivično djelo.

Prema nezvaničnim i nepotpunim statistikama, od 2015. godine u Bosni i Hercegovini ubijeno je više od 60 žena, u 2019. godini 12, a prošle godine osam. Uglavnom su ih ubili muževi ili vanbračni partneri. Međutim, djela se ne kvalifikuju kao femicid, odnosno ubistvo žene od muškarca motivisano mržnjom i osjećajem nadmoći, jer ovaj termin nije pravno definisan u pravosuđu BiH. Ovakva djela se, najčešće, kvalifikuju kao nasilje u porodici jer je blaža kazna, a ne kao teško ubistvo, za šta je moguća kazna zatvora i do 45 godina.

Više od jedne trećine pokušaja i izvršenog femicida desilo se u stanu, kući ili dvorištu žrtve, čime se potvrđuje da je za ženu koja trpi nasilje najopasnije mjesto upravo njen dom. U 20 posto slučajeva, krivično djelo dogodilo se na radnom mjestu žrtve, što pokazuje veliku drskost i bezobzirnost počinilaca, navodi se u Analizi prakse sudova u procesuiranju femicida i pokušaja femicida u Bosni i Hercegovini od 2017. do 2021. godine.

Dio stravične statistike, prošle godine, postale su i Miralema i Edina koje su ubijene jer su žene. Ni u jednom od ova dva slučaja se ne radi o porodičnoj tragediji, već o femicidu, najekstremnijoj formi rodno zasnovanog nasilja.

Slučaj ratnog veterana iz Tuzle, Salke Mehmedovića, koji je brutalno ubio suprugu Miralemu, a potom i sebe, pojedini mediji u Bosni i Hercegovini nazvali su porodičnom tragedijom. U komentarima ispod ovih romantizovanih izvještaja se moglo čitati o njegovom junaštvu, sportskim uspjesima njegovog sina, a žena je, na ovaj način, negiranjem zločina, naočigled svih još jednom brutalno ubijena.

I Edinu Odobašić usmrtio je njen suprug Enes koji ju je udavio kablom od kuvala i koji je, nekoliko sati poslije, počinio samoubistvo.

Ovaj zločin bio je okidač za proteste širom naše BiH. Sa skupa je poručeno: “Nasilje nad ženama nije privatna stvar. Nećemo samo čekati da dođemo na red. Nikad nijedna više”.

Tokom prošle godine građani BiH su na ulicama postavljali i čitulje kojima su željeli alarmirati javnost i skrenuti pažnju na femicid. Na njima je bilo navedeno kako su dvije od tri ubijene žene u dobi od 16 do 63 godine ubili njihovi partneri ili bivši partneri, muževi ili bivši muževi, među kojima su mnogi i ranije osuđivani za krivična djela nasilja u porodici ili nasilničko ponašanje prema ženi.

U iščekivanju da nadležni organi femicid uvrste u krivični zakon, odnosno izmijene zakonsku regulativu, te oštrije kažnjavaju odgovorne za ova teška krivična djela, iz Mreže pomagačica za podršku ženama pozivaju građane da prijavljuju nasilje nad ženama i djevojčicama prije nego što ono eskalira u ubistvo. Pozivaju i odgovorne da prate i sankcionišu počinioce nasilja, prije nego što postanu ubice.

Hrvatska: Neslavno treće mjesto

Prema službenim podacima u posljednjih 20 godina u Hrvatskoj je ubijeno gotovo 400 žena, što samo govori o kolikom problemu se radi i koliko je on zapravo težak, ali i raširen. Kad kažemo da je Hrvatska treća, mnogi će pomisliti na plasman Vatrenih na svjetskom fudbalskom prvenstvu u Kataru, međutim tužna je činjenica to da je Hrvatska treća, doduše ne na svijetu, nego u Evropskoj uniji, kada je u pitanju broj ubistava počinjenih na štetu žena. I da je samo jedna čitulja bilo bi previše, a lani ih je bilo 13. Izbodena nožem, prebijena nasmrt, zatučena cjepanicom, zatučena tupim predmetom, zadavljena... Slučajevi su se ređali, a u pravilu bi nakon njih svima bila puna usta toga kako što prije treba donijeti nacionalnu strategiju za suzbijanje i prevenciju femicida, ministri pa čak i sam premijer bi se zgražavali nad tim “čistim femicidima” kako su ih sami nazivali, međutim činjenica je kako hrvatski zakon femicid kao takav – ne poznaje.

”Femicid je rodno uslovljen oblik nasilja, odnosno ubijanje žena i djevojčica zbog njihovog pola, a pod njega potpadaju ubistva žena kao rezultat nasilja intimnih partnera, mučenje i mizogino pogubljivanje žena ili ubijanje žena i djevojčica u ime takozvane časti. Dakle, radi se o specifičnoj kvalifikaciji ubistva žene, a naš krivični zakon ne poznaje zasebno kazneno djelo femicida”, pojašnjava definiciju femicida Zdravka Sadžakov, koordinatorica udruženja B.a.B.e. koja ističe kako se i oni kao udruženje koja se bavi zaštitom žena od nasilja pridružuju grupi zagovaratelja uvođenja femicida kao zasebnog krivičnog djela.

”Ponavljamo, femicid se razlikuje od drugih ubistava jer se radi o rodno povezanim ubistvima žena, samo zato što su žene. Ovo svakako pokazuje da se temeljni uzroci femicida razlikuju od drugih vrsta ubistava i povezani su s opštim položajem žena u društvu, diskriminacijom žena, rodnim ulogama, nejednakom raspodjelom moći između muškarca i žena, uobičajenim rodnim stereotipima, predrasudama i nasiljem nad ženama”, ističu u toj udruzi. Crna lista femicida u Hrvatskoj je podugačka, 2020. je ubijeno 19 žena od čega je 14 ubistava klasifikovano kao femicid, a u 2021. ubijeno je njih 14 od čega je 11 stradalo od ruke bliske osobe.

”Iako se u teoriji jasno zna što je femicid, potrebno je da taj pojam i u zakonu bude kvalifikovan, a mi se zalažemo da on bude kvalifikovan kao teško krivično djelo. Nekima se to ne čini logično, ali prije 20-30 godina bilo je prihvatljivo i da silovanje u braku nije krivično djelo”, govori Mirjana Kučer iz udruženja Domine. Hoće li femicid postati dio zakona može se samo nagađati, ali premijer Hrvastke Andrej Plenković u nekoliko je navrata jasno kazao kako je njegova Vlada “već dosta postrožila zakone u odnosu na sve ono što je bilo prije, a ako treba postrožiće ih još”.

”Bilo bi doista neiskreno reći da se zakoni u sferi zaštite žena žrtava nasilja nisu usavršavali i postrožavali, kao i da pravna zaštita žena žrtava nasilja nije bolja. Savršena svakako nije i uvijek ima prostora za poboljšanje. Ipak, ono što je, prema iskustvu Udruge B.a.B.e. daleko nesavršenije od sadržaja propisa jest njihova često aljkava, manjkava, nemarna primjena neusklađena s propisanim najvišim standardima zaštite žrtve na način kako to žrtva zaslužuje. Primjera radi, što reći ako porodičnog nasilnika ne zadrže u istražnom zatvoru, a ženi žrtvi nasilja to niko ne javi i tome slično. Naravno da je počinitelj u tom trenutku može ubiti, nisu ovdje krivi zakoni nego njihova primjena”, smatraju u to udruženju.

Problem je i taj što sudska praksa nije ujednačena, kao i da od suda do suda, odnosno od sudije do sudije, zavisi kako će i koliko neki nasilnik ili ubica biti kažnjen. Ima sudija koji presude strogo, ali i onih čije su kazne blage pa i uslovne, što se mora promijeniti kako bi se nasilnicima i ubicama poslala jasna i glasna poruka. Trenutno su u toku e-Savjetovanja o izmjenama Krivičnnog zakona, Zakona o zaštiti od nasilja u porodici, Zakona o krivičnom postupku i Zakona o sudovima, kao i analize Pravilnika o načinu izvršenja mjera opreza i Pravilnika o načinu sprovođenja pojedinačne procjene žrtve. Edukovaće se i specijalizovati sudije u predmetima nasilja u porodici i nasilja prema ženama, a mreža podrške žrtvama krivičnih djela proširiće se na još 10 sudova. Ostaje pitanje hoće li to sve biti dovoljno da se Hrvatska makne s tog neslavnog trećeg mjesta.

Srbija: Ubistvo žene u prisustvu vlasti

U Srbiji su tokom 2022.g. ubijene najmanje 24 žene i jedna devojčica u porodično-partnerskom odnosu, s tim da je i dalje nerazjašnjeno ubistvo studentkinje u Mirijevu, koja je moguća 25. žrtva, najkraći je izveštaj o femicidu za proteklu godinu, s tim što postoji i eventualna 26. žrtva.

Sama činjenica da nema zvaničnih preciznih informacija, sa jedne strane, a da se nevladin sektor posvećen nasilju nad ženama, a onda i ogoljenom zločinu iz mržnje, što je femicid u suštini, oslanja na neformalne izvore, prije svega medije, pokazuje suštinski odnos Srbije prema ovom teškom i nasljeđu i praksi. Ako smijemo tu riječ upotrebiti za kontinuirano nasilje nad, uvijek valja ponoviti većinskom populacijom, ali i dalje tzv. ranjivom grupom.

“Tokom 2022. godine povećan je broj ubijenih žena u odnosu na 2021. kada je bilo ubijeno 20 žena. Takođe je povećan broj slučajeva u kojima je nasilje bilo prijavljeno prije nego što se desilo ubistvo – u 7 slučajeva, u odnosu na 5 u 2021.g. U 7 slučajeva učinioci su nakon ubistva izvršili samoubistvo, i u isto tolikom broju su pokušali samoubistvo. U 13 slučajeva femicid se desio u gradovima, od kojih 7 na teritoriji grada Beograda (5 u gradskim opštinama i 2 u prigradskim). 17 ubijenih žena su bile starosti od 44 do 65 godina”, kaže za Danas Vanja Macanović, advokatica i aktivistkinja Autonomnog ženskog centra, organizaciji posvećenoj zaštiti žena.

Sagovornica naglašava da se podaci o femicidu u Srbiji ne razlikuju od podataka u ostalim zemljama Zapadnog Balkana. Od najmanje 106 žena koje su ubijene u porodično-partnerskom odnosu tokom 2020. i 2021. bezmalo polovina je ubijena u Srbiji (46), zatim u Albaniji (21), Bosni i Hercegovini (16), Sjevernoj Makedoniji (10), Kosovu (9) i Crnoj Gori (4).

“Svaku drugu ženu ubio je suprug ili partner u njihovoj zajedničkoj kući, a četvrtina žena u svojoj kući/stanu koji nije dijelila sa počiniocem. Žene u starosnoj grupi od 46 do 55 godina su najčešće žrtve femicida, dok je među ubijenima svaka peta žena bila mlađa od 30 godina, i svaka peta žena bila starija od 60 godina”, kaže Macanović.

Više od tri petine, 61 odsto slučajeva ubistva žena su se desila u gradovima, uprkos dostupnosti opštih usluga podrške koje pružaju javne ustanove, kao i specijalizovanih usluga podrške i pomoći koje pružaju ženske organizacije.

Ovaj podatak ruši predrasudu da su patrijaralno nadzori, specifični za ruralne sredine, “uzrok” nasilja.

“Uprkos različitim mjerama koje su preduzete, alarm je stalno u crvenom - što pokazuje i broj ubijenih žena u protekloj godini”, kaže povjerenica za zaštitu ravnopravnosti Brankica Janković, koja ima podatak o 26 žrtava: “Zakone imamo, mijenjaju se stalno i intervencije kako bi se uspostavio djelotvorniji sistem, ali problem je i dalje tu. Mi kao institucija kontinuirano pratimo stanje i ukazujemo na vezu između diskriminacije žena i rodno zasnovanog nasilja, dajemo preporuke, podnosimo inicijative sa ciljem bolje zaštite žena.”

Pored inicijativa za izmjenu Krivičnog zakonika i Zakona o izvršenju krivičnih sankcija, važna je preporuka za kontinuiranu obuku svih profesionalaca u sistemu zaštite, naglašava ona.

“Od njihovog razumijevanja rodno zasnovanog nasilja zavisi adekvatno djelovanje u slučajevima nasilja prema ženama, a time i efikasnost institucija sistema u sprečavanju femicida. Takođe, potrebno je unaprijediti sinhronizovano i koordinisano djelovanje svih aktera na prevenciji nasilja prema ženama, ali i pravovremeno i adekvatno sankcionisati počinioce”, uvjerena je Janković.

Dok femicid ne bude inkriminisan kao posebno krivično djelo i budu propisana posebna pravila u pogledu podataka o ovom dijelu, njegovim učiniocima i žrtvama, potrebno je unaprijediti postojeće statističke baze podataka. Uspostavljanje djelotvornog sistema prevencije i zaštite žena i devojčica od svih oblika rodno zasnovanog nasilja nije moguće bez pouzdanih podataka o njegovoj rasprostranjenosti, oblicima ispoljavanja i drugim obilježjima.

Dobar zakonski okvir je važan i neophodan, kao i njegova dosljedna i neselektivna primjena, ali ne može se mnogo uraditi bez rada na promjeni kulturnih obrazaca i promjeni razumijevanja rodnih odnosa.

Istovremeno, edukacija i ekonomsko osnaživanje žena su imperativ koji će najbolje uticati na povećanje sigurnosti žena.

Ključni su rano prepoznavanje i sistemsko sprečavanje nasilja koje prije ili kasnije vodi do smrti žene. Ubistvom ili ubistvenim životom koji je dovodi do prerane smrti ili, pak, samoubistva. No, te dvije vrste laganog ubistva statistika uopšte ne vidi.

“Prijavi nasilje - da. Kome? Oni koji su zaduženi da sprečavaju nasilje primjenjuju nasilne metode, prema nenasilnim protestantima - građankama i građanima. Primjer: bacanje žene preko ograde kraj puta u Šapcu. Da li je taj uniformisani, dakle licencirani nasilnik, kažnjen? Da li je kazna, ako je i izrečena, adekvatna i srazmjerna težini krivičnog djela? Ko je nadležan za izricanje i nadzor nad sprovođenjem kazne”, sažima Nataša Milojević iz Fondasocijalne i demokratske inicijative.

Femicid je, ponavlja definiciju sagovornica Danasa, ubistvo žene, djevojčice, bebe, zato što su ženskog pola. “Reakcije institucija, organizacija, pojedinaca, psihologa, savjetnica, aktivistkinja...svih u borbi protiv nasilja nad ženama su burne, usmjerene ka nadležnim organima. Jedni su ogorčeni što “država ne reaguje odlučnije i u skladu sa Zakonom”, drugi staju u odbranu institucija, jer one, u okviru svojih nadležnosti, rade svoj posao kada je riječ o reagovanju po prijavama, istragama, kaznenoj politici. Međutim, nakon svih ‘gašenja požara’ izostaje adekvatna, sveobuhvatna, institucionalna reakcija u skladu sa zakonom, ona koja osuđuje i sprečava nasilje. Nasilno ponašanje je postalo društvena norma, a nasilnici su medijske zvijezde.

( Amra Brkić-Čekić (Oslobođenje), Jelka Jovanović (Danas), Elvis Sprečić (Večernji list), Jelena Jovanović (Vijesti) )