Kulturni pejzaži Svetog Stefana i Paštrovske gore među najugroženijim lokalitetima baštine u Evropi

Kulturni pejzaži Svetog Stefana i Paštrovske gore na listi su 11 najugroženijih lokaliteta baštine u Evropi.

Tu listu, povodom jubileja 10 godina programa 7 Most Endangered u 2023 .godini, objavile su Europa Nostra - evropski glas civilnog društva posvećen kulturnoj i prirodnoj baštini i European Investment Bank Institute (Institut Evropske investicione banke)

Na listi 11 najugroženijih spomenika i lokaliteta baštine u Evropi za 2023. godinu su:

• Kulturni pejzaž Paštrovske gore, Crna Gora
• Željeznička stanica Kortrijk, Kortrijk, Belgija
• Kraljevski muzej Marimonta sa pripadajućom teritorijom, Morlanvelc, Belgija
• Partizansko spomen-groblje, Mostar, BiH
• Tvrđava Thakvinji, Zugdidi, Gruzija
• Kuća časnih sestara Ansambl, bivša moravska naseobina u Klejnvelka, Njemačka
• Rezidencija (konak) u Gidasu, Aleksandreja, Grčka
• Herman Oto muzej, Miskolc, Mađarska
• Memento park, Budimpešta, Mađarska
• Kulturni pejzaž Svetog Stefana, Paštrovići, Crna Gora
• Vodenice Bistrice, Petrovac na Mlavi, Srbija

Selekcija je sprovedena na osnovu izuzetnog značaja i kulturne vrijednosti svakog od ovih lokaliteta kao i na osnovu ozbiljne opasnosti sa kojima se oni danas suočavaju. Nivo angažovanosti lokalne zajednice kao i nivo posvećenosti javnih i privatnih relevantnih subjekata očuvanju ovih lokaliteta su razmotreni kao krucijalne dodatne vrijednosti. Još jedan kriterijum selekcije bio je potencijal ovih lokaliteta da služe kao katalizatori održivog razvoja i alatke za promociju mira i dijaloga u okviru njihovih zajednica i širih regiona.

Ugroženih 11 lokaliteta baštine su ušli u uži izbor odlukom međunarodnog Savjetodavnog panela sačinjenog od eksperata iz oblasti istorije, arheologije, arhitekture, konzevacije, projektne analize i finansija. Nominacije za program 7 Most Endangered su podnijete od strane organizacija članova, pridruženih organizacija ili individualnih članova Europa Nostre iz cijele Evrope kao i članova European Heritage Alliance.

Kulturni pejzaž Svetog Stefana, Paštrovići, Crna Gora

Sveti Stefan, sa Miločerskim parkom, predstavlja kulturnu baštinu ljepote bez presedana; obično se smatra simbolom Crne Gore. Sveti Stefan je utvrđeni grad iz 15 vijeka, sagrađen kao administrativni i kulturni centar regije Paštrovića. Ostrvce površine 1,2 hetkara, sa svojim kamenim kućama, četiri crkve, ulicama, pasažima, trgovima i dvorištima, spojeno je niskim mostom sa kopnom u neposredoj blizini Miločerskog parka. Ovaj park se sastoji od ljetnje rezidencije jugoslovenske kraljevske porodice iz 1930. godina, uključujući nekoliko drugih objekata, dvije prelijepe plaže, francuski most iz 19. vijeka, kao i botaničku baštu, pejzažno projektovanu u francuskom klasičnom stilu.

Sredinom 1950. godina, imovina domicilnog stanovništva je eksproprisana ili konfiskovana radi izgradnje grad-hotela na Svetom Stefanu. Ovaj turistički rizort je bio veoma uspješan 1970-tih i 1980-tih godina, privlačeći bogate i slavne. Danas, medjutim, pretjerani razvoj hotelskog kompleksa postao je prijetnja.

Jedna od glavnih prijetnji po kulturni pejzaž Svetog Stefana i Miločerskog parka jeste nekontrolisanja gradnja turističkih kapaciteta i nekretnina za prodaju na samoj teritoriji ovog lokaliteta. Osim toga, pripadnici lokalne zajednice su primjetili da je bilo nelegalne gradnje u okviru lokaliteta, uprkos izuzetnoj kulturnoj i prirodnoj vrijednosti Svetog Stefana. Samom ostrvcetu Svetom Stefanu pristup je dozvoljen jedino gostima i osoblju turističkog rizorta. Ovo znači da su mještali izgubili njihovo pravo da učestvuju u njihovoj sopstvenoj kulturi. Kultura na Svetom Stefanu je uključivala i kulturno nasleđe i kulturne prakse ljudi, naročito društvena okupljanja radi folklornih predstava i drugih sličnih događaja.

Počev od 2021. godine, lokalna zajednica je uložila velike napore da sačuva Sveti Stefan, od čega je prvi korak bio pokretanje inicijative za zaštitu Miločerskog parka kao kulturnog dobra i prepoznavanje cijelog područja kao lokaliteta od posebne važnosti za Crnu Goru. Njihov zahtjev je prihvaćen, međutim postupak zaštite je dug. Već su započeli razgovore sa Nacionalnom komisijom UNESCO-a za Crnu Goru, kao i diskusije sa Ministarstvom ekologije, prostornog planiranja i urbanizma i pojedinim poslanicima Skupštine Crne Gore. Njihov aktivizam u pogledu zaštite njihove kulturne baštine je takođe bio iskazan kroz proteste održane ispred turističkog rizorta Svetog Stefana.

Savjetodavnog panela programa “7 Most endangered” je ibaveo sledeće:

"Uprkos tome što je Sveti Stefan zvanično klasifikovan kao nacionalna kulturna baština i što je najstarija crkva na ostrvu, crkva Sv. Stefana, 1984. godine dobila finansijsku pomoć od UNESCO-a radi rekonstrukcije, država Crna Gora je privatizovala skoro polovinu ovog nacionalnog blaga i uskratila svojim sopstvenim građanima pristup njihovom sopstvenom javnom domenu. Nelegalna gradnja i druge izmjene u okviru lokaliteta mijenjaju čitav aspekt samog lokaliteta. Popularna i javna ljetnja pozornica je zatvorena i raspuštena. Javni pristup Svetom Stefanu i pojedinim drugim djelovima lokaliteta je zabranjen, čak i tokom zimskih mjeseci kada je hotel zatvoren, onemogućavajući mještane i turiste koji nisu gosti rizorta da uživaju u ovom kulturnom pejzažu. Ovo je u direktnoj suprotnosti sa Faro konvencijom koju je Crna Gora potpisala 2008 godine. Osim toga postoji plan da se sagradi neodgovorajući kondo hotel velikih razmjera odmah do ulaza u Miločerski park, koji će prouzrokovati značajnu štetu čitavom kulturnom i prirodnom području Svetog Stefana i Miločerskog parka, narušavajući ljepotu tog obalnog pojasa".

Nominacija za program 7 Most Endangered 2023 je podnijeta od strane grupe građana "Inicijativa za Sveti Stefan". Nominator zahtijeva od Vlade Crne Gore da ograniči gradnju koja ima negativni uticaj na kulturni i prirodni pejzaž Svetog Stefana i traži puni pristup tom području kao javnom dobru. Oni predlažu stvaranje kulturnog centra koji će uključivati muzej lokalne kulture i razne kulturne aktivnosti, kao što su plesne predstave, festivali, seminari i radionice u vezi sa njihovim kulturnim nasleđem, u kombinaciji sa određenim postojećim turističkim kapacitetima.

Izvršni predsjednik Europa Nostre Herman Parzinger je naveo da ovaj uži izbor pokriva široku raznolikost spomenika i lokaliteta baštine koji su suočeni sa različitim vrstama ozbiljnih prijetnji.

"Lokalne zajednice i organizacije civilnog društva su duboko posvećene očuvanju ovih izuzetnih primjera našeg zajedničkog nasleđa, ali im je potrebna šira podrška. Prema tome mi pozivamo lokalne, regionalne, nacionalne i evropske relevantne subjekte, i javne i privatne, da udruže snage sa Europa Nostrom i našom mrežom članova i partnera sa ciljem da obezbijede izglednu budućnost za ove lokalitete koji su prošli u uži izbor", naveo je Parzinger.

Kulturni pejzaž Paštrovske gore

Paštrovska gora je prirodna oaza u centrano-južnom dijelu Crne Gore sa lijepim prastarim selima, spomenicima kulture i prirodnim pejzažima. Paštrovska gora je područje sa planinama, dolinama i brdima iznad priobalnog pojasa regije Paštrovića. Ovo područje je naseljeno od antičkih vremena i obiluje brojnim lokalitetima sa pre-hrišćanskim grobnicama.

Paštrovska gora se sastoji od mnogo sela koja se odlikuju arheološkim ostacima i istorijskim zdanjima raznih kultura iz različitih istorijskih faza, uključujući ilirski, srednjovjekovni, mletački i austro-ugarski period. Manastir Duljevo, koji datira iz 12 vijeka, crkva Svete Gospođe, koja datira iz 14. vijeka, kao i tvrđava Kosmač, sagrađena u 19. vijeku, su jedni od najvažnijih lokaliteta kulturne baštine na Paštrovskoj gori. Svi ovi spomenici su okruženi sa izrazitim prirodnim nasleđem, kombinujući blizinu obalnog područja, šumske predjele, riječice i vodopade.

Zemljotres koji se dogodio 1979. godine je značajno uticao na područje Paštrovske gore. Od tada, mnogi spomenici su ostali uništeni. Osim toga, kulturni i prirodni pejzaž Paštrovske gore je ugrožen potencijalno štetnim razvojnim projektima, i to planom da se instalira vjetro-park sa 18 turbina, kao i planom da se sagradi motorna cesta sa četiri trake, pri čemu oba projekta zahtijevaju uspješnu izradu procesa potpune procjene uticaja na životnu sredinu, u skladu sa međunarodnim standardima.

Godine 2021. grupa građana iz svih krajeva Budve započela je kampanju za proglašenje Paštrovske gore zaštićenom zonom. Kampanja je podržana od strane nevladinih organizacija kao što su Expeditio, Bauo i Udruženje Paštrovića.

Ova grupa građana je nominovala Kulturni pejzaž Paštrovske gore za program "7 Most Endangered" za 2023. godinu. Oni zagovaraju alternativne strategije i projekte održivog razvoja zasnovane na dobrima koja su sada ugrožena. Kulturna i prirodna baština ovog područja treba da bude očuvana i razvijana kroz bliske konsultacije sa lokalnom zajednicom.

Savjetodavnog panela programa “7 Most Endangered” se “pridružuje zabrinutosti lokalne zajednice i lokalnih eksperata, podvlačeći potrebu za iznalaženjem alternativnih i nedestruktivnih rešenja za buduće razvojne projekte, koja trebaju ozbiljno uzeti u obzir vrijednosti i značaj bogate prirodne i kulturne baštine na Paštrovskoj gori".

Konačna lista 7 Most Endangered (7 najugroženijih) lokaliteta baštine u Evropi za 2023 godinu će biti objavljena u aprilu.

Program 7 Most Endangered (7 najugroženijih)

Program 7 Most Endangered, koji ove godine slavi jubilej 10 godina, vodi Europa Nostra u partnerstvu sa Institutom Evropske investicione banke (European Investment Bank Institute). Ovaj program takođe ima podršku od Creative Europe programa Evropske unije. Pokrenut 2013. godine, program čini dio kampanje civilnog društva da se sačuva evropska ugrožena baština.

Program budi svijest, priprema nezavisne analize i daje preporuke za akciju. Takođe, on omogućava grant u iznosu od 10,000 eura za svaki lokalitet sa spiska kao pomoć u sprovođenju dogovorenih aktivnosti koje će doprinijeti očuvanju ugroženog lokaliteta. U većini slučajeva, odabir ugroženog lokaliteta služi kao katalizator i podsticaj za mobilisanje neophodne javne ili privatne podrške, uključujući finansijsku pomoć.

Europa Nostra

Europa Nostra je evropski glas civilnog društva posvećen očuvanju i promociji kulturne i prirodne baštine. Ona je pan-evropska federacija NVO organizacija koje se bave baštinom, podržana od strane široke mreže javnih tijela, privatnih kompanija i pojedinaca, pokrivajući preko 40 država. Prepoznata je kao najveća i najreprezentativnija mreža za baštinu u Evropi, održavajući bliske odnose sa Evropskom unijom, Savjetom Evrope, UNESCO-m i ostalim međunarodnim tijelima. Osnovana 1963 godine, Europa Nostra ove godine proslavlja jubilej 60 godina postojanja.

Europa Nostra promoviše kampanje da se sačuvaju evropski spomenici, lokaliteti i predjeli koji su ugroženi, naročito kroz program 7 Most Endangered. Ona proslavlja svoju izvrsnost kroz programe dodjele nagrada European Heritage Awards / Europa Nostra Awards. Europa Nostra aktivno doprinosi definisanju i sprovođenju evropskih strategija i politika vezanih za baštinu, kroz participativni dijalog sa evropskim institucijama i u koordinaciji sa European Heritage Alliance.

Europa Nostra je među oficijalnim partnerima inicijative New European Bauhaus koja je pokrenuta od strane Evropske komisije, te je ujedno i regionalni ko-predsjedavajući u okviru Climate Heritage Network za Evropu i Zajednicu nezavisnih država.

Institut Evropske investicione banke

Institut Evropske investicione banke, odnosno European Investment Bank Institute (EIB-I) je osnovan u okviru EIB grupacije (Evropska investiciona banka i Evropski investicioni fond) sa ciljem da promoviše i podržava društvene, kulturne i akademske inicijative zajedno sa evropskim relevantnim subjektima i javnošću u cjelini. On je glavni stub na kojem počiva angažovanost zajednice i građanstva u okviru EIB grupacije.

Creative Europe

Creative Europe je program EU koji podržava kulturne i kreativne sektore, omogućavajući im da povećaju svoj doprinos evropskom društvu, ekonomiji i životnoj sredini. Sa budžetom od 2.4 milijarde evra za period od 2021 – 2027 godine, ovaj program podržava organizacije u oblasti baštine, izvođačkih umjetnosti, lijepih umjetnosti, interdisciplinarnih umjetnosti, izdavaštva, filma, TV, muzike i video igara kao i desetine hiljada umjetnika, kulturnih i audiovizuelnih profesionalaca.

( Vuk Lajović )