Kako su Rusi naučili da zavole rat

U kasnoj sovjetskoj eri, samo dva puta je moskovska vojska poremetila svakodnevni život običnih građana. Prvi put je to bila invazija na Čehoslovačku 1968. godine, koja je prošla uglavnom neprimijećeno od strane mnogih Rusa jer su rijetki uopšte znali da se dešava. Drugi put je bila invazija na Avganistan 1979, koja je imala daleko veće posljedice. Za mnoge ljude, prizori limenih kovčega koji stižu iz daleke južne zemlje, čak iako je marskistički lenjinizam slabio kod kuće, uzdrmali su moralne osnove sovjetskog projekta.

Godine 2022. moskovska vojska je ponovo poremetila živote običnih građana jednom invazijom, a rezultat je gori od bilo kojeg od gorepomentih događaja. Rusija je upravo prošla kroz najstrašniju godinu u postsovjetskoj istoriji. Ipak, uprkos sve većem gubitku života i žestokim moralnim porazima, državne osnove nijesu uzdrmane. Istina je da su Rusi sve više podijeljeni, a njihovo mišljenje polarizovano, dok ljudi postaju sve više umorni od rata. Međutim, daleko od toga da je “specijalna vojna operacija” oslabila Putinovu moć, zapravo ju je samo osnažila.

Oni koji se plaše Putina su ili pobjegli ili ćute. Režim ima nevjerovatan arsenal instrumenata na raspolaganju protiv svakoga ko istupi ili na drugi način izrazi protivljenje. Koristi pravni sistem kako bi ugušio svaku vrstu nezadovoljstva, izričući staljinističke zatvorske kazne antiratnim aktivistima. Izmislio je svoj ekvivalent žutim zvijezdama kako bi maltretirao, prijetio i zastrašivao one koje smatra “stranim agentima”. (Ja sam imao čast da dobijem tu titulu krajem decembra). Onemogućio je pristup bukvalnom svim nezavisnim medijima. Zakačio je nezvaničnu etiketu “državnog izdajnika” svakome ko se ne oduševljava divljanju represije, ratu i sve više ličnom vojno-policijskom državnom režimu koji ga pokreće.

I stoga, umjesto protesta, većina Rusa je jasno pokazala da više vole da se prilagode. Čak ni bjekstvo iz zemlje ne mora da znači da je jedan vid protesta: za mnoge, to je prosto pragmatičan odgovor na problem kako izbjeći da budeš ubijen ili da postaneš ubica. Istina je da je populacija nervoznija nego ikada ranije. Prema istraživanjima javnog mnjenja, uznemirenost Rusa je dostigla rekord 2022, mada se smanjila na manje-više prihvatljiv nivo nakon što je privremeno prestala prijetnja od mobilizacije. Ali, prilagođavanje je postalo glavna ruska osobina. Gdje će završiti? Zasad se čini da nema granica.

Smrt i zavisnost

Putin gradi novo carstvo, ali ne ide mu baš najbolje. Ljudi masovno bježe od toga. Jedan od oslonaca sovjetske imperije bili su veličanstveni komunistički građevinski projekti. Međutim, današnji imperator krenuo je da vraća moskovsku imperiju tako što će uništiti iste te komunističke projekte ruskim raketama: značajan dio ukrajinske infrastrukture koju Putin napada izgradili su njegovi prethodnici iz 20. vijeka. Uzmite, na primjer, elektranu TEC-5 u Harkovu, koju su izgradili Sovjeti 1970-ih, i koja je napajala strujom milione ljudi i postala druga po veličini termoelektrana u Ukrajini. U septembru 2022. pogodila ju je ruska raketa, izazivajući požar koji je bjesnio nedjeljama, a veliki dio zemlje je bio bez struje.

Teško je ne primijetiti razliku: prethodna imperija je lansirala prvi satelit “Sputnjik”, i prvog čovjeka - Jurija Gagarina u svemir; Putin lansira smrtonosne rakete na susjednu zemlju. To je razlika između meke moći, koja je u određenoj fazi bila karakteristika čak i Sovjetskog Saveza i Putinove moći, koja ni najmanje nije meka.

Ipak, 2022. - godina rata, godina stalnog šoka - nije puno uticala na način na koji javnost prihvata režim. To nije samo odbrambeni refleks dijela običnih Rusa - “moja zemlja, bila u pravu ili ne” ili “naši lideri znaju najbolje, jer imaju više informacija nego mi”. Umjesto toga, to je odgovor sa dvije oštrice koji teži da drži realnost na odstojanju. U jednu ruku, izražen je u želji za osvetom protiv neprijatelja, koji se više čak i ne posmatra kao ljudsko biće. U drugu ruku, zasnovan je na bajci da se normalna vremena mogu nastaviti u jednoj zemlji u kojoj nasilje prema autsajderima i žrtvovanje nekoga u herojskoj smrti na bojnom polju postaju društveno prihvatljive norme.

Ova vrsta emocionalne zaštite objašnjava zašto većina Rusa vide 2022. kao veoma tešku godinu - ali manje tešku od prve godine pandemije kovida-19, ili haosa ranih 1990-ih. Prema istraživanju nezavisnog Levada centra, do kraja 2022, strahovi od masovne represije, proizvoljne uprave i vladine ofanzive su zapravo smanjeni u odnosu na nekoliko mjeseci ranije.

Svi oni instrumenti tiranije su korišteni velikom silinom tokom godine, a ipak ljudi su kazali da ih manje zabrinjavaju nego ranije. Taj pad zabrinutosti nije samo posljedica pritiska da se zadrži ratno jedinstvo; to je svjesna nespremnost da se prizna da se bilo što promijenilo - želja za samoobmanom.

Uzgred, prema podacima istraživanja, jedini veći strah koji građani izražavaju na istom visokom nivou kao ranije jeste mogućnost od izbijanja novog svjetskog rata. To je izgleda jedina stvar oko koje se obični Rusi ne zavaravaju.

Prethodna ruska imperija je lansirala “Sputnjik”, dok Putin lansira smrtonosne rakete

Značajan dio populacije je skoro previdio Putinovo kršenje onog istog socijalnog dogovora koji je predočio prije početka “specijalne operacije”. Od početka, zvaničnici su tvrdili da će posao obavljati samo vojni profesionalci i obećali Rusima da, dokle god podržavaju režim, osnovne potrebe će biti ispunjene i normalan život će se odvijati. Sada, naravno, to obećanje više ne važi. Putin traži od nacije da dijeli teret onoga što radi, a izgleda da su mu potrebna tijela Rusa koja nudi za žrtve.

Ova promjena je opravdana obećanjem da će smrt na ovaj način očistiti sve zemaljske grijehe, kao što je to kazao patrijarh Kiril, lider Ruske pravoslavne crkve. Ponekad što je laž užasnija i što otvorenije opravdava užase, to će većina lakše odlučiti da povjeruje u nju.

Pomaže i to što je većina Rusa krajnje zadužena. Prema zvaničnoj statistici, udio socijalnih davanja u realnim prihodima stanovništva sada je veći nego što je bio u sovjetsko vrijeme. Uprkos nastanku tržišne ekonomije i značajnoj klasi samodovoljnih ljudi, Putin je učinio sve da ekonomska uloga države ostane što veća. Za ostvarivanje tog cilja iskoristio je priliv petrodolara.

Ljudi koji zavise od države su poslušni, prije svega politički, a pravac ruske ekonomije posljednjih godina je pojačao tu realnost. Samo mali procent populacije ima prihode od biznis aktivnosti, dok zarade u javnom sektoru i socijalna primanja imaju veliki udio u prihodima građana.

Prema podacima sa popisa iz 2021. godine, svaki treći Rus, 33 odsto, zavisi od socijalnih davanja kao izvora prihoda. Osim toga, četvrtina svih Rusa je materijalno zavisna od nekog drugog. Čak i ako se uzme u obzir da je kvalitet podataka popisa 2021. najgori u postsovjetskoj istoriji zemlje, ove brojke su šokantne.

Zasad, Putin topovsko meso tražu u relativno mirnom socioekonomskom okruženju. Međutim, to bi se moglo promijeniti kako ekonomija bude posrtala. S obzirom na neizbježan pad prihoda saveznog budžeta zbog ograničenja izvoza nafte i gasa, slabljenja ekonomske aktivnosti i značajnih izdataka za odbranu i bezbjednost, država će u narednim mjesecima imati manje mogućnosti da kupuje i lojalnost stanovništva. Ipak, vjerovatno je da će Putin to izvesti. Kao prvo, bezbjednosne agencije i agencije za sprovođenje zakona, od vojske i policije do specijalnih službi, i dalje će biti dobro finansirane, a oni su ti koji će sprovoditi lojalnost. Metod šargarepe i štapa niko nije otkazao, ali vrijednost štapa raste.

Orvel u Moskvi

Podaci ruskog tužilaštva daju neke naznake kako o stepenu otvorenog protivljenja Putinu, tako i o zvaničnom odgovoru na njega. U 2022. godini, 20.467 ljudi je privedeno na političkim osnovama, uglavnom zbog izražavanja antiratnog raspoloženja u javnosti; a 378 ljudi je krivično gonjeno zbog “diskreditacije ili širenja lažnih vijesti o ruskoj vojsci”, drugim riječima, zbog zauzimanja antiratne pozicije. Od tih 378, 51 je već osuđen.

Rusko prihvatanje kolektivne krivice će morati da dođe kasnije, ako ga uopšte i bude

Najveću pažnju privukli su slučajevi protiv odbornika u skupštini Moskve Alekseja Gorinova i liberalnog političara Ilje Jašina. U julu, Gorinov je osuđen na skoro sedam godina zatvora zbog “svjesnog širenja lažnih informacija” o vojsci. U decembru je Jašin osuđen na osam i po godina zatvora po sličnim osnovama, posebno zbog pominjanja masakra u Buči. Takođe 2022. godine, 176 pojedinaca i organizacija proglašeno je “stranim agentima”, a ruski parlament je usvojio 22 nova zakona koji imaju za cilj jačanje represivnih ovlašćenja države. Među njima su bili novi zakon koji targetira LGBT “propagandu” i zakon koji daje državi drastično proširena ovlašćenja nad takozvanim stranim agentima.

Jednako upečatljiva je sve veća upotreba cenzure. Vlasti su tokom 2022. blokirale više od 210.000 sajtova, a Putinova mašinerija je efikasno ućutkala sve preostale nezavisne medije u Rusiji. Ipak, mnogi mediji koji su blokirani ili ugašeni uspijevaju da efikasno rade svoj posao izvan zemlje (a ponekad čak i unutar zemlje: “Novaja gazeta”, na primjer, pokušava da promoviše nove projekte, a bivši Eho moskovska radio emisija na Jutjubu dijelom iz Moskve). Rusi koji žele da gledaju, slušaju ili čitaju alternativne informacije i mišljenja mogu za to da koriste virtuelnu privatnu mrežu (VPN). Mnogi nezavisni mediji u egzilu takođe emituju na Jutjubu, što ruska vlada nerado blokira iz straha da ne izazove gnjev ogromnog broja depolitizovanih korisnika platforme.

Zapravo, koliko god ove brojke bile visoke, broj političkih progona i blokiranih veb lokacija otkriva samo ono što je na površini. Bijes prema Putinu i ratu je daleko širi. Mnogi koji su ostali u Rusiji plaše se da progovore; mnogi su pobjegli iz zemlje, glasajući nogama protiv Putina. I drugi su se vratili praksi “kuhinjske demokratije” iz kasnog sovjetskog doba, razgovarajući i osuđujući Putinov rat kod kuće ili tiho u kafićima. Trenutno su u Rusiji popularna klasična književna djela koja sadrže suptilne antiratne poruke. Najčitanija knjiga početkom prošle godine bila je “1984” Džordža Orvela. Druge knjige koje se dobro prodaju uključuju one o svakodnevnom životu Njemačke tridesetih godina prošlog vijeka, u kojoj ljudi prepoznaju sebe i svoje strahove. Intelektualne izdavačke kuće, takođe, ponovo izdaju antiratne knjige kojima je vlastima teško da prigovore, kao što su predavanja njemačko-švajcarskog filozofa Karla Jaspersa iz 1945. o kolektivnoj krivici i odgovornosti Njemaca i žestoki članci Lava Tolstoja protiv rata. Ovi pisci izražavaju osjećanja sa kojima se mnogi Rusi danas mogu poistovjetiti.

Imajući u vidu razmjere represije, nerealno je očekivati masovni ustanak protiv Putina, naročito budući da većina običnih Rusa preferira da zabije glavu u pijesak i pronađe neko bizarno objašnjenje i istinu u logici režima. Ljudi ne žele da budu na strani zla, stoga označe zlo kao dobro, prisiljavajući sebe da vjeruju da Putin donosi mir. Kao što je jedan spin doktor iz Kremlja kazao, predsjednik lansira “rakete pravednosti”. U suprotnom bi ih, kako Rusi govore sebi, NATO zgazio i rasparčao njihovu zemlju, mada prije februara 2022, nije postojao ni tračak dokaza da će se to dogoditi. Putin zna najbolje.

Nestajanje sa mape

Putin i njegovi ideolozi iz Kremlja vole da pričaju o želji Zapada da zbriše Rusiju sa karte svijeta. Što se njih tiče, oni bi voljeli da Rusija zauzme mnogo veće mjesto na karti gradeći ogromnu imperiju. Oni žele povratak u daleku prošlost. Ironija je u tome što je Rusija dok je širila svoje fizičke gabarite, makar u izmišljenoj geografiji Kremlja, u svom brutalnom ratu protiv Ukrajine, praktično nestala sa političke mape.

Zapad je nekada na Rusiju gledao kao na državu koja je na putu demokratije. Sada je smatra međunarodnim otpadnikom i propalom državom. Bivši sovjetski susjedi Rusije, članice Komonvelta nezavisnih država, uplašeni su i lagano su se distancirali od Moskve, a pojedini uspješno koriste radnu snagu koja je pobjegla od Putina. (Tokom 2022. godine 2,9 miliona Rusa je otišlo samo u Kazahstan, a skoro 150 000 je nabavilo papire neophodne za rad u toj zemlji).

Kina i Indija, mada su ostale u prijateljskim odnosima sa Rusijom na retoričkom i ekonomskom nivou, sa nevjericom su posmatrale kako Putin pada u vrtlog iracionalnog samouništenja, odvodeći sa sobom ekonomiju, radnu snagu, dostojanstvo i meku moć.

U martu 2022, 80 odsto Rusa je “definitivno podržavalo” ili “uglavnom podržavalo” ruski rat, rezultati su istraživanja Levada centra. Tačnije, podržavali su “dejstva ruskih oružanih snaga u Ukrajini”. Tada javno mnjenje nije bilo spremno da to smatra “ratom”, i to ne samo zato što su ljudi mogli biti krivično gonjeni jer su ga tako nazvali: pretpostavljali su da će to biti kratka vojna kampanja. Do decembra su se uslovi promijenili. Više nije bilo sumnje da Rusija vodi rat, do te mjere da su najviši zvaničnici, pokušavajući da opravdaju serijske neuspjehe vojske, to nazivali “ratom sa NATO-om”. (Nisu to, naravno, nazivali ratom sa bratskom Ukrajinom, koju je Zapad očigledno koristi da uništi Rusiju.) Do tada, šta god da je Putin radio, i dalje je imalo opštu podršku 71 odsto ispitanika, ali dio stanovništva koji ga je “definitivno podržavao” pao je sa 52 odsto u martu na samo 41 odsto u decembru. Među onima koji su najviše zgroženi Putinovim krvoprolićem su mlađi Rusi i ljudi koji svoje informacije dobijaju sa interneta, a ne sa ruske televizije. U decembru je 50 odsto ispitanika bilo za mirovne pregovore, dok je samo 40 odsto smatralo da je bolje nastaviti borbu. (Ruska podrška mirovnim pregovorima dostigla je vrhunac, što nije iznenađujuće, tokom Putinove djelimične mobilizacije u septembru i oktobru, kada je iznosila 57 procenata.) Društvo je podijeljeno.

Ali šta je sa preuzimanjem odgovornosti za Putinov mlin za meso? U maju 2022. godine, kada je postalo jasno da se rat neće završiti tako brzo kako je planirano, a sami Rusi nijesu još bili direktno uključeni u borbe, broj ispitanika koji su izrazili neku vrstu moralne odgovornosti za smrt ljudi u Ukrajini je nakratko porastao. Međutim, nakon toga, stabilizovao se kao marginalni fenomen: trenutno samo jedan od četvoro Rusa izražava neku vrstu odgovornosti za rat, a samo jedan od deset Rusa smatra sebe “definitivno” odgovornim. Za razliku od toga, njih šest od deset oslobađa sebe svake vrste odgovornosti za smrt ljudi iz bratske države u kojoj mnogi od njih imaju rođake i poznanike.

Kada ljude ubijaju, a gradove i ključnu infrastrukturu ruše, odricanje od odgovornosti je istovremeno i infantilno i nemoralno. Međutim, rusko prihvatanje kolektivne odgovornosti, da ne pominjemo krivicu, moraće da dođe kasnije, ako ga uopšte bude. U doglednoj budućnosti, brutalni autoritarni režim pod kojim žive nameće određene norme ponašanja i nema namjeru da nestane, da ublaži svoju represiju i propagandu niti da okonča rat. Naravno da će poslušna, mada oprezna, populacija prihvatiti sa zahvalnošću sve što autokrata da, pa čak i mir.

Ponekad djeluje kao da je Rusija zaista nestala sa mape ili da ju je nezakonito anektirala sopstvena vlada. Za manje od godinu, Putin i njegov tim su uspjeli da diskredituju sve rusko, pa čak i rusku kulturu. Imidž Rusije nije pretrpio takav udarac još od Staljina. Sovjetski Savez u kasnijim godinama je uživao mnogo veće globalno poštovanje nego što je to slučaj danas sa Rusijom.

U jednom smislu, sve što se dogodilo otkad je Rusija napala Ukrajinu je zabilježeno u zlokobnom krugu političke istorije zemlje. Moj djed je uhapšen po političkom osnovu 1938, godine Velikog užasa, što znači da je sa devet godina moja majka postala kćerka “narodnog neprijatelja”. Umrla je prije više od 20 godina, uvjerena da je njena zemlja makar na putu normalnog demokratskog razvoja. Nije doživjela da vidi da joj je sin označen kao “strani agent”, što mi je država poklonila 24. decembra 2022.

Dakle od tri generacije, dvije su proglašene za neprijatelje autokratskih režima. Između djeda “narodnog neprijatelja” i unuka “stranog agenta” prošlo je više od osam decenija teške sovjetske i ruske istorije, uključujući i one tri kada je zemlja bila u procesu liberalizacije: za vrijeme Hruščova, Gorbačova i Jeljcina. Zaista, prema jednoj verziji političke poslovice koja se pripisuje Pjotru Stolipinu, predrevolucionarnom ministru Carske Rusije, za jednu godinu sve u zemlji se promijeni; tokom jednog vijeka, ne mijenja se ništa.

Autor je viši saradnik Karnegijeve zadužbine za međunarodni mir

Članak je preuzet iz magazina “Forin afers”

Prevod: N. Bogetić

( Andrej Kolesnikov )