Njemačka se bori sa granicama pacifizma

Uostalom, rat je rat” razmišlja Paul Baumer, 20-godišnji protagonista romana “Na zapadu ništa novo”. Upravo je nožem izbo jednog francuskog vojnika koji je pao na njega na blatnjavom frontu Prvog svjetskog rata.

Baumer se dobrovoljno prijavio da se bori za Kajzera i otadžbinu, ali ga ništa nije moglo pripremiti za realnost rata. Dok gleda mladog Francuza kako se grči i krklja dok polako podliježe ranama, intimnost ubistva privremeno razbija iluziju apstraktnog sukoba.

Pun očajničkog kajanja, Baumer kaže mrtvom vojniku. “Vidim da si čovjek poput mene”. Međutim, njegovi saborci ga pitaju, šta je mogao učiniti? Ubijanje neprijatelja je ono zbog čega su tu. Baumer se saglasi sa njima: “Uostalom, rat je rat”.

Njemački pisac Erih Marija Remark napisao je te redove kao vetaran Prvog svjetskog rata. Objavljen 1929. godine, njegov roman je bio proizvod tog vremena, napisan za generaciju Njemaca koji su osjećali da su bez razloga poslati u pakao i nazad.

Ipak, skoro vijek kasnije, roman “Na zapadu ništa novo” i dalje je centralni dio njemačkog književnog opusa. Uveliko se čita u njemačkim školama, preveden je na 50 jezika i prodat u preko 20 miliona primjeraka širom svijeta. Mada su dva američka filma objavljena 1930. i 1979, u zemlji porijekla, roman je toliko poštovan da se nijedan njemački reditelj nije usudio da ga takne. Do sada.

Netfliksova adaptacija romana u režiji Edvarda Bergera mogla bi postati njemački film sa najviše priznanja, sa devet nominacija za Oskara i 14 za Bafta nagradu. Antiratnog karaktera, kao i roman, film je objavljen u trenutku kada se njemački tenkovi raspoređuju na evropskom tlu prvi put od Drugog svjetskog rata, u svrhu koja nije mirovna.

Prošle su 93 godine od Remarkovog romana do Bergerove adaptacije. Na neki način stvoreni su u različitim svjetovima. Remarkov je bio pun sirove traume izazvane opštim ratom i porazom. Bergerov je svijet relativnog mira i prosperiteta. Ipak, koncept rata kao apstraktne patnje je opstao u Njemačkoj. U kolektivnom sjećanju, Baumerove riječi i danas zvuče istinito: rat je rat, bez obzira na kontekst, njegovu svrhu ili učesnike. Više sile suprotstavljaju ljude ljudima i ne brinu kako će se to odraziti na njih”.

Besmisao rata

Mada besmisao rata ni u kom slučaju nije isključivo njemački koncept, rijetke su druge nacije koje mu daju ključno mjesto prilikom obilježavanja godišnjica oružanih sukoba. Prikom obilježavanja Dana sjećanja u Britaniji naglasak je na onima koji su žrtvovali svoje živote, a mnogi ljudi širom zemlje koriste godišnjicu primirja kojim su okončane borbe u Prvom svjetskom ratu da se svečano zakunu: “Pamtićemo ih.

U SAD, Dan veterana, takođe, se vraća na Prvi svjetski rat. Predsjednik Vudro Vilson dao je ton prvom prazniku 1919, kada je rekao da će uvijek biti “ispunjen svečanim ponosom na herojstvo onih koji su poginuli u službi zemlje, i zahvalnošću za pobjedu”.

U Rusiji, gdje Drugi svjetski rat zauzima centralno mjesto u kolektivnom sjećanju na sukobe, Dan pobjede se obilježava 9. maja sa referencama na žrtvu u svojoj srži. Nijedna od ovih nacija ne smatra ratove koje su vodili uzaludnim, niti pojedince koji su u njima učestvovali žrtvama.

Dok druge nacije govore o dužnosti, herojstvu i žrtvi, njemačka istorija je otežala tako pozitivne komemoracije ratu. U srcu Berlina nije Trijumfalna kapija, niti Kenotaf, niti Spomenik nepoznatom vojniku, već Memorijal ubijenim Jevrejima u Evropi koji se proteže na 19 000 kvadratnih metara. Osmog maja 2020, na 75. godišnjicu Dana oslobođenja, Brandenburška kapija, obilježje njemačke prijestonice bila je osvijetljena porukom “hvala vam” na ruskom, engleskom, francuskom i njemačkom jeziku.

Njemačka je do dana današnjeg veoma svjesna patnje koja su dva svjetska rata izazvala milionima ljudi u Evropi i šire. Tamo gdje sile pobjednice vide svrhu u patnji, većina Njemaca vidi samo besmisleno klanje i krivicu.

Berger je odlučio da režira njemačku filmsku adaptaciju romana “Na zapadu ništa novo” kako bi zabilježio ovu nacionalnu traumu. On kaže da američki i britanski ratni filmovi, “nikada ne pokazuju moju perspektivu, perspektivu koju imam kao Njemac. Ne one Amerike, koja je spasila Evropu od fašizma, ili Engleske koja je protiv svoje volje napadnuta i uvučena u rat ... Za nas je upravo suprotno. U našoj nacionalnoj psihi nema ničega osim krivice, užasa, terora i uništenja”.

Uprkos tome što rijetki Njemci danas imaju bilo kakvo sjećanje na opšti konflikt. Braumerove riječi i danas odjekuju u njima dok on opisuje rat kao “očaj, smrt, strah i lažnu površnost preko ponora tuge. “Gledam kako se narodi postavljaju jedni protiv drugih, i ćuteći, nesvjesno, bezumno, poslušno, nevino ubijaju jedni druge.”

”Nikad više rat”

Njemačko kolektivno ubjeđenje da je oružani konflikt beskoristan je stavljeno na ozbiljan test usljed rata u Ukrajini. Nekoliko dana prije nego što je Rusija krenula u invaziju 24. februara prošle godine, Analena Berbok, njemačka ministarka inostranih poslova, i dalje je branila nevoljnost njene zemlje da pomogne Ukrajini da se odbrani: “Naša odgovornost nakon Drugog svjetskog rata je da nikada ponovo iz Njemačke ne bude rata, na nikada ponovo ne bude genocida”. Često ponavljano njemačko: nikad više.

Međutim od kada je Berbokova izgovorila te riječi, Njemačka ne samo da je najavila jačanje svoje vojske vrijedno 100 milijardi eura već je uputila značajnu pomoć i oružje Ukrajini - a nedavno, mada nevoljno, i tenkove leopard 2 - što izaziva jezu kod mnogih Njemaca.

Pod zastavom opšteg pacifizma, mnogi njemački intelektualci su se usprotivili podršci Ukrajini. Feministički časopis “Ema” objavio je otvoreno pismo kancelaru Olafu Šolcu, pozivajući ga da ne isporučuje oružje jer to nosi “rizik od trećeg svjetskog rata”.

Mada besmisao rata ni u kom slučaju nije isključivo njemački koncept, rijetke su druge nacije koje mu daju ključno mjesto prilikom obilježavanja godišnjica oružanih sukoba

U pismu se “nivo razaranja i ljudske patnje među ukrajinskim civilnim stanovništvom” navodi kao razlog da se ne pomogne upravo tim ljudima da se brane. Poput Baumera, današnji njemački pacifisti vide rat samo kao besmislenu patnju bez svrhe. “Dok su učili da je dužnost prema svojoj zemlji najveća stvar”, razmišlja Remarkov heroj, “već smo znali da je samrtni ropac jači”.

U Remarkovo vrijeme 1920-ih, mnogi njemački intelektualci takođe su na konflikt Prvog svjetskog rata odgovorili odbacivanjem svih ratova. Za razliku od pobjedničkih sila, njima je teško da pronađu smisao u ogromnim žrtvama.

Godine 1914. Njemačka je bila ponosna i prosperitetna, glavna evropska sila, uprkos svojim naslijeđenim manama kao poluautokratska država sa ogromnom društvenom nejednakošću. Četiri godine kasnije, više od 2 miliona njenih ljudi je ubijeno na ratištima u Evropi, dok se još 2,7 miliona vratilo kući sa psihičkim i fizičkim ožiljcima. Moćna ekonomija zemlje je iscrpljena; monarhija je pala; a njen ponos je bio povrijeđen.

Žene, poput umjetnice Kati Kolvic, nijesu mogle da shvate čemu sve to. Ona je nevoljno, i uprkos primjedbama njenog supruga, dozvolila sinu tinejdžeru Peteru da se prijavi. Otišao je na Zapadni front 12. oktobra 1914. sa darovima od majke u torbi: džepnim šahom i primjerkom Geteovog “Fausta”. Porodica je na prozoru istakla crno-bijelo-crvenu zastavu Njemačkog Carstva. Jedanaest dana kasnije Peter je ubijen u rovu u Belgiji. Njegova majka se nikada nije oporavila. Kolovicova je zapala u depresiju i njena umjetnost je počela da se vrtri oko užasa rata.

Podržala je pacifističke kampanje djelima poput zbirke drvoreza Rat i par statua pod nazivom Ožalošćeni roditelji, koje su izložene na njemačkom ratnom groblju Vladslo u Belgiji gde je Petar sahranjen. Kolviceva je 1924. dizajnirala plakat za masovne proteste održane na 10. godišnjicu početka Prvog svjetskog rata. Njena poruka je mantra koja je do danas opstaje u Nemačkoj: “Nikad više rat”.

Međuratno kolebanje

Tokom međuratnog perioda, stavovi Kolviceve i njenih kolega pacifista itekako su osporavani. Mnogim Njemcima, posebno veteranima, bilo je teško da se pomire sa idejom da je sav njihov trud bio uzaludan. Fišer Verlag, jedan od najprestižnijih njemačkih izdavača, odbio je rukopis “Na zapadu ništa novo”, a Ulštajn, koji ga je objavio 1929, to je učinio tek nakon što je Remark ublažio svoje antiratne poruke nakon kritika nekoliko ratnih veterana, koji su pročitali prvi nacrt.

Pruski državni parlament je 1931. godine naredio da roman bude uklonjen iz školskih biblioteka. Nacisti su ga javno spalili 1933, zajedno sa drugom literaturom koju su smatrali izopačenom. To je dijelom bila i reakcija iz straha. Remarkova knjiga je već bila prodata u milion primjeraka do juna 1930. godine sa porukom koja je bila u suprotnosti sa planovima Adolfa Hitlera da pokrene novi evropski rat.

Ako je nediskriminišući pacifizam bio kontroverzan u međuratnoj Njemačkoj, Drugi svjetski rat ga je pretvorio u državnu dogmu. “Nikada više”, postalo je osnovni princip obje njemačke poslijeratne države. Roman “Na zapadu ništa novo” je čitan i u istočnim i zapadnim njemačkim školama.

Dok mnogi njemački intelektualci nastavljaju da se gnušaju nad idejom da njemački tenkovi učestvuju u borbama protiv ruskih, veliki dio javnosti je počeo da shvata da pacifizam ne znači uvijek isto što i mir

U poređenju sa užasima Prvog svjetskog rata, koji su se uglavnom odigrali na stranim ratištima i koji su lako mogli biti pretvoreni u mit, Hitlerov rat je donio bombe, trupe i nasilje na njemačko tlo. Civili su lično vidjeli realnost rata. Mada je to većinu učinilo opreznim u pogledu ponovnog naoružavanja, njihove vlade su brzo postale pioni u hladnoratovskoj igri u kojoj su imale ograničen prostor za manevrisanje.

Ulazak u vojne alijanse

Zapadna Njemačka je 1955. godine ušla u NATO. A Istočna Njemačka u Varšavski pakt.

Obje države su uvele vojni rok (Zapadna Njemačka 1956, a Istočna 1962). Tri godine nakon formiranja vojnih saveza, u martu 1958, zapadnonjemački parlament je potpisao sporazum o “nuklearnoj razmjeni” kao partner NATO-a. Piloti novoformiranih oružanih snaga, Bundesvera, biće obučeni za isporuku američkih nuklearnih bombi. Ovo je zaprepastilo mnoge Njemce, i samo 13 godina nakon završetka Drugog svjetskog rata u proljeće 1958. milion i po ljudi je izašlo na ulice da protestuje protiv te odluke. Pacifizam je itetako bio živ.

Ali nijedna njemačka država nije imala opciju da postane prigovarač savjesti hladnom ratu u kojem je mir obezbijeđen zahvaljujući ravnoteži oružja, uključujući i nuklearno. SAD su izgradile nuklearni arsenal u Zapadnoj Njemačkoj koji je dostigao oko 5.000. Sovjetski Savez je zauzvrat 1979. stacionirao rakete SS-20 u Istočnoj Njemačkoj koje su imale kapacitet da unište sve baze NATO-a u zapadnoj Evropi.

Kada je Bon odlučio da odgovori tako što će dozvoliti NATO-u da poveća svoj arsenal u Zapadnoj Njemačkoj, Njemci i na Istoku i na Zapadu bili su uplašeni. Eskalacija napetosti koja uključuje taktičko nuklearno oružje pretvorila bi njihove zemlje u pustoš. Mirovni pokret koji je nastavio da raste tokom 1960-ih i 1970-ih pretvorio se u najveće demonstracije ikada zabilježene u zemlji. Samo u jednom danu, 2. oktobra 1983, više od milion ljudi protestovalo je širom Zapadne Njemačke. Ljudski lanci su formirani između i oko gradova. Činilo se da je cijela zemlja na nogama. “Nikad više rat!” skandirali su radnici, intelektualci pa čak i vojnici.

Šolc među pacifičkim aktivistima

Među pacifističkim aktivistima bio je i mladi vatreni, ambiciozni vođa u srednjim dvadesetim sa kovrdžavom smeđom kosom i darom za retoriku. Olaf Šolc je 1982. godine postao zamjenik lidera Mladih socijalista, omladinskog krila Socijaldemokratske partije, koju danas predstavlja kao njemački kancelar. U svojstvu Mladih socijalista, putovao je u Istočnu Njemačku na sastanke sa omladinskim delegacijama istomišljenika i pisao ljutite članke o “agresivno-imperijalističkoj strategiji NATO-a”.

Šolcov aktuelni koalicioni partner, Zelena partija, kojoj pripada Berbokova, takođe ima korijene u radikalnom pacifizmu ovog perioda. Kancelar SPD, Helmut Šmit, je bio taj koji je podržao odluku NATO-a da postavi više projektila u zemlji. S obzirom na to da nije bilo veće političke partije na lijevoj strani SPD-a, nije postojao pravi način da ljudi izraze svoj protest glasanjem. Dakle, kombinacija zabrinutosti za životnu sredinu i politički pacifizam su doveli do formiranja Zelene partije 1980.

Kada se Njemačka, deceniju kasnije, ponovo ujedinila 1990. godine, a Sovjetski Savez se ubrzo nakon toga raspao, izgledalo je kao da se ostvario njemački san o kraju svih ratova. Izdržala je četiri decenije na prvoj liniji Hladnog rata. Sada je došlo vrijeme da položimo oružje i živimo u miru. Uzastopne njemačke vlade pod Helmutom Kolom, Gerhardom Šrederom i Angelom Merkel provele su naredne tri decenije smanjujući budžet za odbranu, koji se veći dio ovog vremena kretao nešto iznad jedan odsto BDP-a.

Kada je 1999. Njemačka ušla u jedan od svojih prvih oružanih sukoba od Drugog svjetskog rata, njome je, kao i sada, upravljala SPD sa ministrom spoljnih poslova Joškom Fišerom iz redova Zelenih. Pravdajući svoju podršku njemačkom doprinosu NATO intervenciji na Kosovu, koju je smatrao humanitarnim potezom, s obzirom na naznake etničkog čišćenja, on je ukazao na sukob svojstven neupitnom pacifizmu i njemačkoj dogmi: “Nisam samo naučio frazu: nikad više rat. Takođe sam naučio: nikad više Aušvic. Kao i kod Berbokove danas, Fišer se pojavio kao glasni zagovornik principa u odnosu na pacifizam pred ratom u Evropi, uprkos antiratnim korijenima njihove stranke.

Međutim, njemačka trauma je duboko ukorijenjena. Uprkos misijama Bundesvera u Bosni, na Kosovu, Avganistanu i Maliju, iluzija da Njemačka nikada više neće biti umiješana u rat velikih razmjera je opstala. I Šreder i Merkelova su vjerovali da konflikti uvijek mogu biti riješeni novčanim i diplomatskim sredstvima, što je ubjeđenje zbog kojeg su njemačku ekonomiju usko vezali za autokratske države kao što su Rusija i Kina.

Ruska invazija - buđenje iz sanjarenja

Upravo je ruska invazija na Ukrajinu probudila Njemačku iz njenog pacifističkog sanjarenja. Dok mnogi njemački intelektualci nastavljaju da se gnušaju nad idejom da njemački tenkovi učestvuju u borbama protiv ruskih, veliki dio javnosti je počeo da shvata da pacifizam ne znači uvijek isto što i mir.

Nedavna istraživanja su pokazala da većina Njemaca podržava odluku vlade da pošalje tenkove Leopard 2 u Ukrajinu i to uključuje skoro dvije trećine glasača SPD i tri četvrtine onih koji podržavaju nekada pacifističke Zelene.

Međutim, Njemačka i dalje treba da pređe put ka normalizaciji diskusija o konceptima kao što su intervencija i odvraćanje, i da se osjeća udobno u ulozi moći i odgovornosti. Pojedini su pozvali na ovu promjenu, uključujući i samog Šolca sa njegovom najavom zeitenvendea, ili prekretnice za njegovu zemlju. Ali dogma “nikad više” i dalje postoji jer neke studije ukazuju na sve veći umor od rata. Istraživanje iz prošlog mjeseca je pokazalo da 43 odsto Njemaca sada misli da rat u Ukrajini nije problem Njemačke, u poređenju sa 32 odsto prošlog aprila.

Antiratni ideali ostali su sveti za mnoge Njemce koje duboko uznemirava Šolcova odluka da odobri izvoz tenkova Ukrajini. Volfgang Merkel, politikolog koji je i ranije kritikovao isporuke oružja Kijevu, smatra taj potez “strateški i moralno pogrešnim”, strahujući da će dovesti do eskalacije rata za civile u Ukrajini. Filozofa Svenju Flaspohera zabrinjava “nuklearni as” u Putinovom rukavu.

Ruska invazija na Ukrajinu je možda podstakla mnoge Njemce da drugačije razmišljaju o ratu, da priznaju da je ponekad potrebno braniti teritoriju, vrijednosti i principe. Ali njemački strah od rata je dubok i, kao književno srce ovog pacifizma, roman “Na zapadu ništa novo” nastavlja da se čita i poštuje.

Dok Njemci počinju da se hvataju u koštac sa promjenljivim svijetom oko sebe i pokušavaju da u njemu pronađu novu ulogu za svoju zemlju, Remarkove riječi, vijek nakon što ih je napisao, i dalje opsjedaju mnoge. “Uostalom, rat je rat.”

Članak je preuzet iz “Fajnenšl tajmsa”

Priredila: N. Bogetić

( Katja Hojer )