Što je to svetosavlje?

S obzirom na to da je otac Gojko Perović, polemišući na objavu kolumnistkinje Vijesti, Ratke Jovanović-Vukotić, uputio i poziv javnosti da se uključi u razrješavanje određenih pitanja, citiram: “Ja ovo zbilja ne razumijem, pa zato ovom prilikom raspisujem konkurs da mi se odgovori na pitanje…”, nalazim za shodno da kao pojedinac, hrišćanin i Crnogorac pokušam dati odgovore kroz moje viđenje.

Motivisan, ne odbranom kolumnistkinje Vijesti, koliko odbranom istine, koliko mi znanje dozvoljava.

Preskočio bih stavke 1. i 4, s obzirom na to da bi njima vjerovatno trebalo da se bave pravnici i Ustav države Crne Gore.

Što se tiče stavki 2. i 3. iz teksta autora, prije odgovora pokušao bih prvo razdvojiti dva termina: “svetosavlje” i kult svetoga Save, radi lakšeg čitanja. Ne sumnjam da otac Gojko, kao vrhunski teolog, poznaje razliku između termina kult, prvenstveno vezanog za religijsko poštovanje ličnosti, i termina ideologija koji se odnosi na širi društveni i identitetski kontekst. Svrishodno je da o razlici dva termina uputimo i čitaoce kako ne bismo miješali “babe i žabe”.

U stavci pod brojem 2. otac Gojko iznosi kritiku na konstataciju kolumnistkinje Vijesti da je svetosavlje nastalo 30-ih godina 20. vijeka, trudeći se da ponudi dokaze o postojanju svetosavlja u Crnoj Gori mnogo ranije, kroz poštovanje kulta svetog Save u školama iz 1902. godine: “Evo ga svetosavlje u Crnoj Gori, tri decenije prije svečanosti na Kolarcu!”, zaključuje.

Dalje, otac Gojko, čini mi se, pokušava da pruži svoju ličnu teoriju svetosavlja, dokazujući mu još veću starinu:

“Riječ je najprije o srednjovjekovnom kultu ovdašnjeg značajnog svetitelja; zatim o njegovom čuvanju kroz vjekove kroz razne umjetničke i bogoslužbene forme; i konačno o njegovom vezivanju za novovjekovne škole od kraja 18. i sa početka 19. vijeka - do danas”.

Vratimo se razlici između kulta i ideologije. Pošto svjesno ili nesvjesno otac Gojko, na osnovu gore navedenog miješa babe i žabe, odnosno kult ličnosti i ideologiju.

Stavio bih na trenutak u stranu kult svetog Save, odnosno poštovanje ličnosti sveca (uzmimo, na primjer, svetog Nikolu, svetog Jovana) od strane vjernika, kroz posvetu crkava, ispisivanje fresaka i proslava koje gore spominje otac Gojko. Ova tema je takođe interesantna za obradu, međutim ne bi stala u format ovog teksta.

U ideološkom smislu svetosavlje, kao kovanica, izgleda da se zaista prvi put javlja u međuratnom periodu, 30-ih godina 20. vijeka. Najbolje nam o tome svjedoče riječi vladike Nikolaja u predgovoru djela “Svetosavlje kao filozofija života”, arhimandarita Justina Popovića, 1953. godine:

“Svetosavlje nije drugo do Pravoslavno Hrišćanstvo srpskog stila i iskustva, izraženo u bogougodnim ličnostima, prvenstveno u svetom Savi Nemanjinom. Ovaj termin 'Svetosavlje' potekao je u naše vreme od mlađih profesora i studenata beogradskog Bogoslovskog fakulteta, i već je ušao u opštu upotrebu kod Srba. No u ovoj Justinovoj knjizi Svetosavlje se prvi put pretstavlja u sistemi kao jedna potpuna i zaokrugljena filosofija života. 'Sveti Sava je najmudriji i najveći srpski filosof'“.

Da razjasnimo, govorimo o ideološkom pokretu, odnosno o “filozofiji života”, kako je naziva vladika Nikolaj, koji ima narodni i nacionalni karakter. Kult svetog Nikole, kao zaštitnika pomoraca, od davnina je prisutan na crnogorskom primorju. To ne znači da je samim poštovanjem sveca, postojao i ideološki pokret koji bi se zvao “nikoloslavlje”.

U ovom slučaju termin, te ideologiju svetosavlja počinju, po autoru Nikolaju, prvi put da koriste studenti beogradske Bogoslovije, a uobličava je u svom djelu arhimandarit Justin 1953. Kritikujući evropski “humanizam “, Justin spominje i odnos škole i crkve u svetosavlju:

“Pod uticajem dositejevštine i naš se čovek počeo mehanizovati, robotizovati… Prihvatiti svetosavsku prosvetu, i potpunce je sprovesti u svima školama, od najniže do najviše, i u svima prosvetnim, narodnim i državnim ustanovama, od prve do poslednje”.

S obzirom na to da se po ocu Gojku Peroviću ne treba računati “propust “ Nikolaja Velimirovića u knjizi “Nacionalizam Svetog Save” iz 1935. godine, uzmimo par drugih autora koji su udarili temelje svetosavlju kao ideologiji. Prije Justina Popovića, o svetosavlju piše i sveštenik i ljotićevac Dimitrije Najdanović (1897-1986). U svojoj knjizi, “Svetosavlje i pravoslavlje”, izdatoj 2009. godine, srpski teolog te ministar prosvjete u kvislinškoj vladi 1941. godine definiše svetosavlje na osnovu pojmova nacije i pravoslavlja sklopom antropološkog/etnobiološkog i duhovnog. Između ostalog navodi:

“Nacistički i fašistički totalitarizam dva ‘firera’ Nemačke i Italije novijih dana potvrđuju na klasičan način našu postavku o naciji kao etnobiološkom telu… U njemu vaskrsava drevni fenomen religiskoga kulta cezara…” Potom dodaje: “Svetosavlje nije ništa drugo nego poseban, samostalan i samobitan susret i mistični spoj srpske narodne duše sa Hristom”.

Odgovarajući na glavno konkursno pitanje u naslovu - prema raspoloživim istorijskim podacima kolumnistkinja Jovanović-Vukotić je u pravu kada kaže da svetosavlje, i kao termin i kao ideološki pokret, nastaje 30-ih godina 20. vijeka. Kasnije se uobličava uglavnom kroz djela srpskih teologa 40-ih i 50-ih godina prošlog vijeka.

Da zaključimo sa još jednim citatom iz Justinove filozofije svetosavlja (1953) koji prikazuje odnos države i crkve:

“Po svetosavskoj filosofiji života i sveta: i čovek, i društvo, i narod, i država imaju se prilagođavati Crkvi kao večnom idealu, ali se Crkva nipošto ne sme prilagođavati njima, i još manje - robovati njima.

Narod ima prave vrednosti samo u toliko ukoliko živi evanđelskim vrlinama i ovaploćuje u svojoj istoriji bogočovečanske vrednosti. Što važi za narod, važi i za državu”.

Bilo bi interesantno čuti od oca Gojka Perovića što je na kraju po njemu svetosavlje i koliko danas ono može da se razlikuje od temelja koje su mu udarili srpski teolozi sredinom prošlog vijeka? Griješi li narodna poslovica “što se grbavo rodi ni vrijeme ne ispravi”. Ili za “svetosavski narod” ipak važi ono što i za državu - da se ima slušati crkva.

Autor je magistar ekonomskih nauka

( Luka Lopičić )