Šta je rasjed, gdje može da se nađe i kakve veze ima sa potresima
Iako se kreću veoma sporo u odnosu jedna na drugu (obično svega nekoliko centimetara godišnje), iznenadan pokret ili klizanje može da oslobodi ogromnu količinu energije, što dovodi do pucanja stijene i izaziva zemljotres
Tursku pogađa veliki broj zemljotresa, a često možemo da čujemo da je to zato što se ona nalazi na velikom broju linija raseda. Ali šta je rased i zašto se vezuje za zemljotrese? BBC je razgovarao sa seizmološkinjom o tome.
„Otprilike onoliko brzo koliko vam rastu nokti - toliko brzo se pomeraju tektonske ploče."
Doktorka Džesika Hotorn govori o nekih 16 masivnih komada stene poznatih kao tektonske ploče, koje zajedno čine Zemljin spoljni omotač.
Vanredna profesorka katedre za nauke o Zemlji sa Univerziteta na Oksfordu proučava mehaniku zemljotresa i objašnjava kakve ona veze ima sa rasedima.
„Rased je mesto susreta dve ploče, imate, dakle, jednu veliku ploču s jedne strane i jednu veliku ploču s druge, a one prolaze jedna pored druge", objašnjava seizmološkinja.
- Zemljotresi, poplave i požari: Kako da se ponašate
- Može li tehnologija da predvidi zemljotrese
- Zašto su zemljotresi u Turskoj bili tako razorni i smrtonosni
Iako se kreću veoma sporo u odnosu jedna na drugu (obično svega nekoliko centimetara godišnje), iznenadan pokret ili klizanje može da oslobodi ogromnu količinu energije, što dovodi do pucanja stene i izaziva zemljotres.
Ovo se dešava relativno blizu površine, zato što su toplije stene bliže Zemljinom jezgru rastopljene, objašnjava doktorka Hotorn.
„Za zemljotres vam je potrebno mesto na kom dolazi do frikcione štete, a to znači da materijal mora da bude dovoljno krt da bi se brzo lomio", kaže ona.
Zemljotresi se uglavnom javljaju na granicama tektonskih ploča (mada ima izuzetaka duboko na kontinentima) - i zaista, više od 80 odsto najistaknutijih primera dešava se duž ivica Pacifičkog okeana, u oblasti zvanoj „Vatreni prsten", gde se Pacifička ploča podvlači ispod drugih okolnih ploča.
Vrste raseda
Iako zemljotresi stvaraju nove rasede, u većini najvećih slučajeva rased već postoji, prema rečima doktorke Hotorn.
Do klizanja dolazi na već postojećem rasedu, a on se deli na tri osnovne vrste: normalni rased, reversni rased i horizontalni (transkurentni) rased.
Horizontalni (transkurentni) rasedi
Kod ovog tipa raseda, dve ploče se kreću jedna pored druge horizontalno.
Ovi rasedi obično su vertikalni i prostiru se pravo nadole, ponekad 15 do 20 kilometara u dubinu.
Jedan primer je Istočnoanatolijski rased, 700 kilometara dugi rased koji se nalazi na granici između Anatolijske i Arabijske ploče u Turskoj.
Zemljotresi jačine 7,5 i 7,8 stepeni Rihterove skale koji su pogodili Tursku i Siriju prošle nedelje (februar 2023), a koji spadaju u dva najsnažnija zemljotresa u poslednjih skoro 100 godina, desili su se upravo u ovoj oblasti, sa lateralnim ili horizontalnim rasedom.
Do zemljotresa i naknadnih potresa došlo je na plitkoj dubini (svega nekoliko kilometara ispod Zemljine površine), što je delimično zaslužno za razorne posledice, sa više od 30.000 do sada izgubljenih života.
- Hrvatsko selo u kojem je zemlja postala „švajcarski sir”
- Kako zbog politike i novca sanacije zemljotresa u Srbiji traju decenijama
- Da li i vi imate torbu punu stvari za zlu ne trebalo
Rased San Andreas
Drugi primer ovog tipa je sistem raseda San Andreas u Kaliforniji, u Sjedinjenim Američkim Državama, sastavljen od različitih raseda na kojima dolazi do kretanja od pacifičke ploče na zapadu do severnoameričke ploče na istoku.
Gledano u odnosu na ostatak kontinenta, zapadna Kalifornija se kreće ka Aljasci, kaže doktorka Hotorn, dok ove dve ploče klize horizontalno jedna pored druge, što dovodi do zemljotresa.
Ovaj sistem raseda složena je zona zdrobljenih i napuklih stena koja se prostire 1.200 kilometara u dužinu i najmanje 25 kilometara u dubinu.
U kalifornijskom zemljotresu 18. aprila 1906. godine napuklo je najsevernijih 477 kilometara raseda San Andreas, prema Američkom geološkom zavodu, razorivši San Francisko i on se smatra „jednim od najvećih zemljotresa svih vremena".
U kalifornijskom zemljotresu 18. aprila 1906. godine napuklo je najsevernijih 477 kilometara raseda San Andreas, prema Američkom geološkom zavodu, razorivši San Francisko i on se smatra „jednim od najvećih zemljotresa svih vremena".
Normalni rasedi
Normalni rasedi su rascepi kod kojih se blokovi razdvajaju (divergiraju), a jedan blok pada vertikalno.
Afarska depresija, Istočnoafrički rov
U regiji Afar u Etiopiji, sreću se tri različita dela Zemljine kore, poznata kao Afarski trougao.
Somalijska ploča se odvaja od ostatka kontinenta, što je stvorilo dolinu raseda i strmo propadajućih raseda.
Istovremeno, Afrička i Somalijska ploča se odvajaju i od Arabijske ploče na severu, formirajući sistem raseda u obliku slova ipsilon.
Ova kretanja vrše pritisak na stene, stvarajući pukotine, rasede, vulkane i druge deformacije zemlje.
Duž depresije se 2005. godine javio niz fisura, praćenih zemljotresima i oblacima pepela, a otvorila se osam metara široka provalija dužine 60 kilometara.
Srednjoatlantski greben
Severnoamerička i Evroazijska tektonska ploča polako se odvajaju jedna od druge, a na divergentnoj granici ploča nastala je linija raseda poznata kao Srednjoatlantski greben.
Greben se prostire na sever i jug hiljadama kilometara usred i Severnog i Južnog Atlantskog okeana.
Kako se ploče razdvajaju, užarena magma neprekidno izbija na Zemljinu površinu stvarajući nove stene na granici, koje potom noviji materijal potiskuje od grebena.
Ovo stvara uglavnom podvodni planinski venac koji mestimično izbija na površinu kao ostrva - Island, Azorska ostrva ili ostrvo Asension, na primer.
Takođe, na površini stvara rasede, zemljotrese i masivnu vulkansku aktivnost.
- Zemljotresi na Balkanu: Zašto ovoliko trese
- Šta povezuje zemljotresom razorene Majske Poljane, Beograd i Zagreb
- Godinu dana posle zemljotresa, Zagreb još u strahu i ruševinama
Reversni rasedi
Reversni rasedi nastaju kad se dve ploče spoje, a jedna se potisne uvis.
Oni se povezuju sa konvergentnim granicama i često su najveći rasedi zato što „imaju običaj da proseku Zemlju pod određenim uglom, što stvara širi region u kojem može da dođe do krtih deformacija", prema rečima doktorke Hotorn.
Japanski rov
Zona raseda Japanskog rova je duboki podmorski rov koji se prostire od severa ka jugu, istočno od Japanski ostrva, razdvajajući Evroazijsku ploču od Pacifičke ploče.
Posledice razornog zemljotresa jačine 9,1 stepeni Tohoku koji je pogodio japansku obalu u martu 2011. godine doveo je do 50 metara pomeranja duž raseda.
Ovo pucanje dela zone subdukcije duž Japanskog rova pokrenulo je cunami koji je razorio obalske oblasti i doveo do nuklearne katastrofe u elektrani Fukušima u „trostrukoj katastrofi", dovevši do masovne štete i gubitka života.
Pogledajte i video: Neobični krateri posle zemljotresa u Hrvatskoj
Peruansko-čileanski rov
Poznat i kao sistem raseda Atakama, nalazi se u istočnom Pacifičkom okeanu, oko 160 kilometara od peruanske i čileanski obale, između Južnoameričke i Naska tektonske ploče.
Okeanska kora Naska ploče podvlači se ispod kontinentalne kore Južnoameričke ploče, što dovodi do ogromne količine seizmičkih aktivnosti.
Dvadeset drugog maja 1960. godine, udario je masivni zemljotres jačine 9,5 stepeni Rihterove skale blizu grada Valdivija u južnom Čileu, što se smatra najvećim ikada izmerenim zemljotresom.
Naučnici su izračunali da je oslobođena energija bila 20.000 puta jača od bombe koja je bačena na Hirošimu u Drugom svetskom ratu.
Međutim, samo zato što živite blizu linije raseda, to nije nužno razlog za zabrinutost.
Doktorka Hotorn ističe da nemaju svi rasedi zemljotrese.
„Prilično veliki broj segmenata raseda ili nemaju zemljotrese ili imaju vrlo male", kaže ona.
„Oni se samo postepeno jave i to bude to."
Pogledajte i video: Zemljotres u Turskoj: Snimak dronom svedoči o razmeri razaranja
Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
( BBC Serbian Naslovna strana )