Kult(ura) tijela i antropološki diskurs

Iako je ljudsko tijelo nesporno fizička činjenica ono je jednako i “proizvod” kulture. Tijelo je, zapravo, skup simbola, koncipiran u skladu sa značenjima koje diktira određena kultura zajednici i pojedincu koji joj pripada, bilo da je pokriveno odjećom, samo ukrašeno nakitom, tetovažom, šminkom i sl. ili, pak, golo (takođe je zavisno od društvenog konteksta jer nagost funkcioniše kao skriveni referent i ambivalentnog je značenja), slobodno, sankcionisano ili zatvoreno (autonomija tijela je uvijek ograničena, kao što se i njegova subjektivizacija realizuje u društvenoj sferi i interakciji sa drugim tijelima).

Takođe, proces njegovog (pre)oblikovanja je u skladu sa aktuelnim društvenima vrijednostima i izborima koje “vlasnik” tijela pravi (moralnim, estetičkim, ekonomskim, političkim, ideološkim itd.), ali i ograničenjima, pa i otuđenjima, budući da je, kako M. Fuko zapaža, kao interkulturalni i transistorijski fenomen više na nivou pojmovnog nego fizičkog. Subjekat, naime, svoj identitet gradi i na kognitivnom, emocionalnom i na tjelesnom nivou, dok u odsustvu te simbioze gubi svaki transecedentalni i moralni legitimitet da upravlja smislom svoga postojanja.

Tijelo i tjelesnost na specifičan način proučavaju gotovo sve naučne discipline. Ali za razliku od prirodnih nauka koje tijelo izučavaju sa biološkog, fiziološkog, zdravstvenog, demografskog ili nekog sličnog “mjerljivog” aspekta društvene i humanističke nauke se bave, između ostalog, estetskim, ekonomskim, političkim, pa i ideološkim tretmanom ljudskog tijela (recimo, njegovom društvenom kontrolom i reprodukcijom odnosa moći, eksploatacijom fizičkog rada itd.), kao i najširom interpretacijom tjelesnosti u civilizacijskom smislu, povezujući prošlost i sadašnjost.

Pojedine filozofske discipline, kao i religija, se naročito bave odnosom duha i tijela, odnosno materijalnog i duhovnog aspekta tjelesnog. U diskurzivnom polju fiziosofije su, upravo, promjenljiva duhovno-kulturna značenja tijela, etičke norme, spiritualna dimenzija ljudske jedinke, egzistencijalistička praksa, fenomeni bliskosti, strasti i ljubavi itd.

U sociokulturnoj antropologiji se, prije svega, ljudska tjelesnost problematizuje na planu njegove konceptualizacije kao fizičke datosti na koju se nadovezuje kulturološki kod i njegove prezentacije (u estetskom, rodnom, seksualnom, umjetničkom, virtuelnom, političkom ili nekom drugom smislu) obzirom da je tijelo stalno u procesu vizuelnog, ali i svakog drugog značenjskog preispitivanja i modifikovanja.

Tijelo je, upravo, kroz socioantropološku perspektivu problemski među prvima postavio M. Mos baveći se tzv. tjelesnim tehnikama i objašnjavajući njima i najbanalnije ljudske radnje i pokrete, odnosno njihov društveni kontekst uvodeći pojam habitus – uobičajeni način ponašanja koji ima i društvenu i kulturnu prirodu, iz čega proizilazi da se razlike u načinu upotrebe tijela razvijaju tokom procesa socijalizacije. I po Deliježu je tijelo kao totalna društvena činjenica osnovni “instrument” za samorealizaciju koje i kroz najjednostavnije gestove omogućava da se pronađe smisao. U takvoj cjelini racionalno je povezano sa animalnim fiziološkim organizmom, iako njegove forme postoje u različitim fizičkim varijantama i kulturološkim interpretacijama.

Pitanje (nad)moći jednog tijela nad drugim, legalizovanog društvenog statusa, eksploatacije tijela u konkretnom društvenom ambijentu među prvima su problematizovali marksisti (Marks i Engels) analizirajući efekte industrijske revolucije gdje su posebnu pažnju posvetili, upravo, tijelu (u prvom redu radnika) u tadašnjim uslovima rada, odnosno kritici iskorištavanja radne snage shvaćene kao “cjelokupnost fizičkih i duhovnih sposobnosti koje postoje u tjelesnoj, živoj ličnosti čovjekovoj, i koje on stavlja u pokret kad god proizvodi upotrebne vrijednosti ma koje vrste” (Kapital). Prema Marksovom tumačenju otuđenje razdvaja pojam umora na eksploataciju čovjeka od strane drugog čovjeka i, paralelno, na prinudni iscrpljujući tjelesni rad.

I danas je jednako aktuelno pitanje etičkog ponašanja prema tijelu tj. uslovima rada, dobrovoljnom ili nametnutom radu i fizičkoj eksploatacije tijela radničke klase iako je ono, kako M. Ble zapaža u Predgovoru Rečnika tela (2010), pomalo zanemareno, jer takvo tijelo u savremenoj kulturi nije ni otmeno, niti intelektualno inspirativno, već obično i samo djelimično u vlasništvu još uvijek “tejlorizovanog” eksploatisanog čovjeka koji prodaje snagu svoga tijela. Za Burdijea je, upravo, pomenuto tijelo “tačka” gdje se materijalizuje svijest radničke klase, posebno kada je riječ o prenaglašenom i punom snage tijelu, koje je ujedno jedan od poslednjih autonomnih prostora pokorenih klasa i njihovih mogućnosti da stvaraju vlastite predstave cjelovitog čovjeka i društvenog svijeta tj. da održavaju princip klasnog identiteta i jedinstva.

Takođe, nemoguće je razdvojiti fiziološko od duhovnog. Stoga je potreba za čulnim zadovoljstvima, ishranom, iskazivanjem seksualnosti itd. u svim kulturama standardizovana najviše na planu društvenog. Tako je tijelo i tačka društvene kontrole, ali i osude, kazne i izolacije (kao što je i odbrana tijela svakog subjekta, osim što je pitanje etike, predmet pravne nauke i složene zakonske regulative). Kažnjavanje čovjeka, naime, uvijek ide preko njegovog tijela, počev od tjelesne izolacije (djelimično uskraćivanje slobode kretanja ili potpuna izolacija od drugih tijela, odnosno subjekata), žigosanja, javnog skrnavljenja itd.

Isto tako je široko i polemičko polje u vezi estetizacije tijela. Zapravo, pravo da se raspolaže sopstvenim tijelom krši se i iz mnoštva, ličnih ili kolektivnih, razloga, osim “najupadljivijeg” (samo)nametnutog standarda estetizacije. Normirana je higijena tijela, briga za zdravlje, osjećaj stida, granice bola tj. nasilja, stepen slobode ili ograničenja fizičkog kretanja tijela (zatvor, ropstvo) i drugi oblici društvenog sankcionisanja i pritisaka na svako ljudsko tijelo.

Naročito je izražena društvena kontrola nad nagonima, posebno nad seksualnošću pa se ona prenosi sa polja prirodnog na društveni, pa i politički, teren, odnosno kroz društvene ustanove se kanališe šta je društveno prihvatljivo, a šta je tabu. Po Fukou tijelo je jedan od predloženih modela za promišljanje odnosa prema sebi i viđenje sebe kroz druge pa se etika u seksualnosti ne može osloniti samo na slobodnu volju i želju, jer je neophodan pristanak onog drugog. I M. Godelije u sferi relacionih odnosa, tumači sva čulna zadovoljstva, počev od ishrane preko drugih fizičkih užitaka do regulisanja ljudske seksualnosti i biološke reprodukcije, upravo kao preduslova za formiranje društvenih odnosa.

Budući da odnos prema tijelu sadrži tenziju na dva nivoa i to, između onoga što potiče iz naše unutrašnjosti, čulne osjetljivosti i onoga što je naš razum, kao i između našeg svekolikog tjelesnog bića i spolja vrjednovanog ponašanja u njemu su otjelovljene moćne definicije društvene i seksualne normalnosti pa je ono, po teoretičaru popularne kulture Dž. Fisku, mjesto discipline i kazne za odstupanje od tih normi. Kontrola tijela se, takođe, u svim društvima sprovodila kroz ritualnu čistoću sa značenjem reda nasuprot nečistoći koja predstavlja stanje haosa, opasnosti po pojedinca i zajednicu, što je u antropološkom smislu posebno obradila M. Daglas.

Aktuelni individualistički hedonizam koji je najviše baziran na potrebama tijela je, naime, česta tema i predmet kritike u okviru savremenog konzumerističkog društva i njegovih vrijednosti. Autonomija tijela i u savremenom, ekstremno vizuelizovanom (i medijalizivanom), društvu može da se problematizuje, ne samo kroz kontroverzno polje tumačenja građanskih sloboda i prava, ali i nedoslednosti u primjeni), već i, kroz iste te mehanizme koji nastoje da tijelo savremene individue ponovo uzmu “pod kontrolu” tako što ga estetski i moralno formatiraju kroz standarde popularne kulture (kako tijelo treba da izgleda, kako da se ponaša u različitim društvenim interakcijama itd.).

Teoretičari kulture, takođe, vide u tzv. novoj kulturi potreba problem u prividnoj slobodi izbora, jer se tijelo, kao i u prethodnim društvenim i ideološkim sistemima, jednako “vaspitava”, sada po aktuelnim vrijednosnim i estetskim standardima potrošačkog društva, kako bi opet bilo odraz datog istorijskog trenutka. Današnji kult tijela se, u tom smislu, konstruiše oko ispunjavanja hedonističkih prohtjeva pojedinca i gotovo isključivo na fizičkom izgledu čiji su ideali ponikli iz svijeta komercijalne potrošnje i koje nude, po U. Eku, patinirane revije, film, televizije, dakle mas mediji. Slično tome, u savremenom društvu, gdje medijska i konzumeristička kultura funkcionišu po svojim, najviše ekonomskim, pravilima tijelo sve više postaje “roba” za razmjenu na tržištu, naročito kroz sveprisutni marketing u kojem je ono uljepšano, popravljeno, odnosno “fotošopirano” da bi bilo, makar i lažno, savršeno.

( Lidija Vujačić )