Znanje i razvoj

„Znanje je ključ ekonomskog prosperiteta. Tehnologije, inovacije, i praktična znanja (know-how), rezultat su svjetske spoznaje o novim mogućnostima za proizvodnju neophodnih roba i usluga. Znanje je javno dobro koje je u svijetu doseglo veoma visoke (nebeske prim. a.) progresivne razmjere. To je posebno značajno za manje razvijene zemlje jer ne moraju da izmišljaju iz početka već izmišljeno.“ (Dani Rodrik)

Iskustva drugih, razvijenih

Zahvaljujući sopstvenim naučno tehnološkim dostignućima, Izrael je Zelenom revolucijom stvorio ekonomski i ekološki raj na zemlji. Sve to na pjeskovitoj i posnoj saharskoj podlozi, pri čemu zahvaljujući visokom tehnološkom razvoju, vodu crpe sa 150-200 metara ispod zemlje, ili slanu morsku vodu transportuju i prerađuju u slatku vodu, koju potom dostavljaju domaćinstvima, a nakon upotrebe te vode od strane svojih građana, tu istu vodu reprečišćavaju (dva ili tri puta) i stavljaju na korišćenje poljoprivredi i industriji. Kažu ne može drugačije ekonomski da se isplati. A sve rade za dobro čovjeka mašina i kompjuter.

Voda je zvor života kao i sunce, i ne može se koristiti po nekoj bagatelnoj cijeni i bagatelno se ponašati? Sve što je dobro ima i takvu cijenu, zato je voda prirodni i Božji dar, čija se vrijednost ne može izraziti u novcu. Sve to Izraelci rade uz svoje stručne i znanstvene napore i inovacije, koje su u zemlji Izrailja doprinijeli ogromnim dostignućima zelene (poljoprivredne) revolucije. Kiše su u Izraelu dosta rijetka pojava (osam do devet puta godišnje), a bez vode ne može da se održi niti ljudski, niti životinjski niti biljni svijet. U Izraelu ne samo što se univerzalni život održao i voda slavi, već sve pulsira na opšte dobro i zadovoljstvo čovjeka i države.

Kod Izraelaca udruženi život i rad su sinonim napredka (kibuci), čiji kvalitetni proizvodi dospijevaju na pijace širom svijeta, i to zahvaljujući vodi koju crpe sto sežanja ispod zemlje ili transportuju i prerađuju iz mora.

Holanđani, da bi došli do ziratnog - proizvodnog zemljišta, potiskuju branama priobalnu morsku vodu i njene talase ka pučini, i na taj način osvajaju novo proizvodno zemljište koje stavljaju u funkciju proizvodnog i ekonomskog napretka ljudi i države. Na tom zemljištu su izgradili zelenu privredu, čiji proizvodi dospijevaju na pijacama širom svijeta, i donose Holandiji svake godine desetine milijardi dolara godišnje. Sličan je ili istovjetan razvoj i u nekim drugim pribaltičkim zemljama razvijene Evrope ili Danske, Luksemburga i Francuske. A kako to sve ostvaruju odgovor je prost - znanjem i radom.

Crnogorsko prirodno bogatstvo ili usud?

Crna Gora posjeduje i more i bogatstvo mediteranskog juga, i ravničarski - dolinski rejon i visoke planine sa jezerima - gorskim očima, bogatstvom šuma i vode, sunca u izobilju - prosto nema što nema. Priroda i Bog dali, ali neću da vjerujem da nijesu imali kome dati! Međutim, prosto, da čovjek povjeruje u usud raspeća zemlje između ljepote i prirodnog bogatstva koje oni donose, i nesreće koja nikako da napusti ljepotu. Uzrok, čisti deficit znanja, rada i upravljanja prirodnim bogatstvom, ljepotom, tržištem, proizvodnjom i ekonomijom.

Nameće se pitanje, zašto ministar poljoprivrede i ruralnog razvoja ne uveze nedostajuće znanje, kao što uvozimo (uprošćeno) hljeb i mlijeko, i još ponešto i to uvozno znanje, prilagodimo specifičnostima našeg podneblja i tržišnim zahtjevima? No, dogurali smo do spoznaje, da nema zainteresovanih farmera ili investitora za nepovratna sredstva iz Abu Dabi fonda ili kreditnu podršku iz IPA Evropskog programa? I svi ćute i državna uprava i poljoprivredna nauka i akademici, i zbunjeni farmeri, kao da su se zavukli u neki bezizlaznu jamu, i ćute li ćute. Tako je to kada se ćutanje izabere kao strategija?!

Uzaludno domaće, iskustvo i lutanja

Pripadam staroj (ponosnoj) generaciji koja dosta pamti, i tim povodom sjećam se kada smo sprovodili opsežne istraživačko projektne radove radi aktiviranja Ćemovskog polja, vjekovne pustare koja je po mišljenju tadašnje nauke, osuđena da trajno ne pretstavlja ništa, ili samo za ispašu stoke? I tada kao i danas sukobljavali smo se sa deficitom domaćeg znanja, a bogami i otporima svih vrsta. O manjnku finansijskih sredstava za pripremnu istražne i projektantske radove, da ne govorim. No, uprava nekada glasovitog Agrokombinata „13. jul“, dala se u potragu na tržištu znanja i kapitala i dobila je skoro bespovratno i znanje i sredstva za pomenute aktivnosti. Tada su nesebično priskočili u pomoć OECD, FAO, vlade Francuske, Italije i SAD-a, Izraela i brojnih drugih međunarodnih institucija i fondacija i mega projekat tog vremena u potpunosti je uspio i postao višegodišnji privredni ponos Crne Gore.

A tvorci znamenitog Agrokombnata „13. jul“, iz kojeg je jedino mogao iznići projekat plantažnih zasada u Ćemovskom polju (najveći u Evropi), nezvanično su proglašeni Pobjednicima nad svojim vremenom, bez obzira što se dešavalo u vučjoj tranziciji!

Iskustvo iz tog vremena ćera me da se pitam, zašto Vlada i ministar poljoprivrede i ruralnog razvoja ne pozovu eksperte recimo iz Izraela i Holandije ili iz Francuske i Italije, kako bi pomogli crrogorskoj pameti da definiše projekat (strategiju) korišćenja bogatog poljoprivrednog i ruralnog prostora, ili recimo projekat naučno tehnološkog razvoja u oblasti poljoprivrede i ruralne privrede, pa neka košta koliko košta? I onako ministar kaže da u zelenom budžetu države za ovu godinu ima para kao nikada do sada? Prosto da čovjek ne povjeruje, da se iza ovakvog optimizma i deficita do deficita - bilansno i ekonomski, kriju zamke, koje će i dalje plaćati narod Crne Gore. Niko ne zna do kada? Potraje li ovako, bojim se, nećemo imati kome dati novac iz zelenog budžeta koji promoviše ministar?

A i kako može biti drugačije, kada nema ekonomski zainteresovanih i sposobnih investitora iz oblasti poljoprivrednog farmerstva i drugih djelatnosti, da idu u nove projekte i razvoj? Nema ni institucija agrarnog sistema koje bi im pomogle u datoj situaciji, na putu savlađivanja ogromnih probema u oblasti tehnološkog zaostajanja (deficit znanja), koji produkuje nisku produktivnost rada i konkurentnost na tržištu, a kao posledicu istaknutih deficita, imamo gubitke koji su oćerali veliki broj „zelenaša“ u besperspektivnost posla sa kojim su se nekada bavili i pobjegli po svijetu trbuhom za kruhom! A nas ostavili sa ministrom da se divimo ljepoti prirode i budžetu, koja se ne jedu!?

Neke strateške dileme

I konačno, postavljaju se u svoj ozbiljnosti pitanja: kojom djelatnošču treba da se bave najavljene Kuće poljoprivrede u Beranama i Pljevljima; zatim, iz koje i kakve Zelene (ili žute) strategije je potekla inicijativa o Poljoprivrednim kućama (1992, 2008 ili 2014)? I konačno, može li nam se desiti da pomenute inicijative donesu novu uljaru u Baru, ili urušenu mljekaru u Beranama ili solanu u Ulcinju, pa da ako zaglavimo, po navici sve to gurnemo mami državi da se zabavlja. Neka, i treba, jer ona umjesto da rješava ekonomsko razvojne probleme (preduslove da do nih ne dođe), stvara iz dana u dan nove probleme.

( Čedomir Marović )