Tjelesna zadovoljstva i „politizacija” tijela

Ljudsko tijelo je nerazdvojivo od zadovoljstva koje može biti, u prvom redu, fiziološko, ali i estetičko, diskurzivno, simboličko, političko itd. Ipak, društveni stav prema zadovoljstvu je kontradiktoran pa se određene vrste moralno ili pravno osuđuju dok se druge odobravaju (one koje se smatraju da su plemenito, kreativno zadovoljstvo naspram jednostavne i dekadentne zabave ili, pak, patološkog oblika zadovoljstva). Različito vrednovanje tjelesnog užitka i njegovo “politizovanje” se može posmatrati i u ideološkom smislu, ali još uže kroz sukob moći u kojem rod, klasa, rasa, kultura, subkultura nemaju iste pozicije pa ni privilegije kada su tjelesna zadovoljstva u pitanju. Hijerarhija zadovoljstva ili, bolje reći, prava na njih ima veze sa strukturnim elementima određene kulture. U knjizi Popularna kultura Dž. Fisk se, upravo, bavi zadovoljstvima iz domena istoimene kulture i njihovim društvenim statusom (pored onih koja pripadaju tzv. hegemonističkim zadovoljstvima koja se vežu za socijalnu pripadnost, ispoljavanju moći nad slabijima, ispoljavanja sile nad samim sobom u vidu samodiscipline i samokažnjavanja, zadovoljstva konformizma itd.).

Prema tijelu kao izvoru zadovoljstva, odnosno njegove prakse, iskustva i, konačno, prostora za realizaciju postoje dva suprostavljena stava - prihvatanje i odbijanje. I tokom istorije su tjelesna zadovoljstva naizmjenično prezirana i veličana. Filozof i semiotičar M. Bahtin je u prekomjernim tjelesnim zadovoljstvima vidio suštinu karnevalskih inverzija. Takođe, karnevalska svetkovina slavi, na izvjestan način, kolektivni život na uštrb nestalnosti individualnog. Uz to da bi se održao red on se mora kontrolisano narušavati tj. odvijati u ciklusima da bi se sistem održao. Otuda i maska koja prekriva lice i tijelo (kostim) kao sredstvo manipulacije, simbol iskrivljene stvarnosti, opsjene koje “amortizuje” privremeno nejednakosti u ustaljenom životnom toku. Slično tome R. Bart koristi seksualne metafore da bi objasnio pojam jouissance (blaženstvo, ekstazu) nasuprot plaisir-u (u značenju zadovoljstva koje stvara društvo i koje je prihvaćeno tj. čini dio društvenog identiteta) u trenutku provale kulture u prirodu, analizirajući vezu između raskalašnog, takođe karnevalskog, ponašanja i nastojanja društva da ga kontroliše. Njihova centralna tema je manje pitanje slobode pojedinca, već više “oslobađanje” društvenog organizma (kada i u kojim prilikama, opet sa namjerom uvođenja u glavni tok kulture, reda i poretka, budući da poredak, upravo, ponekad treba da se “izbriše” da bi se regenerisao). Za razliku od njih koji su, neutralno vrijednosno, pojašnjavali tjelesna zadovoljstva u društvenoj sferi, poput karnevalskih i drugih svečarskih trenutaka, Kant i Šopenhauer su a priori tijelo u fizičkom smislu smatrali izvorom lažnog i inferiornog zadovojstva, kao što su i čulnost tretirali više kao prirodnu, sirovu stranu bića, pa time i bezvrijednu.

Svako društvo nastoji, manje ili više, i fizička zadovoljstva pojedinaca da uredi i kanališe. Posebno je orgazmičko zadovoljstvo tijelom izvan kontrole i time, na neki način, bjekstvo od svakog kulturološkog značenja pa je zato često društveno sankcionisano. Ne samo u domenu seksualne energije koja se u svim društvima kontroliše i disciplinuje različitim normama i tabuima, već se, između ostalog, i muzički ritam, uz igru i ples, može snažno tjelesno doživjeti (npr. zvukovi pank, hevi metal muzike i sl. uz agresive pokrete i, eventualno, hemijske supstance što čini da tijelo bude “van kontrole”). Ta tzv. iskačuća ili, čak, agresivna zadovoljstva, po pravilu, privlače društvenu disciplinu (moralnu ili zakonsku osudu). Takođe, sloboda se često izražava pretjeranim i razuzdanim ponašanjem i njihova vitalnost je svakodnevna “opasnost” po društveni poredak. Tada tijelo postaje poligon za razvrstavanje discipline i oslobađanja, a otuda i (ne)opravdana potreba društva da ima kontrolu nad svim zadovoljstvima i značenjima koja emituju. Zadovoljstva se projektuju i realizuju naročito u okviru slobodnog vremena pa se u svim društvima, bez obzira na strukturu i klasnu podijeljenost, smišljaju strategije i represivni zakonodavni aparat koji ih suzbija i/li drži pod kontrolom. Tijelo je posebno disciplinovano u XIX vijeku kada se javila svijest o klasnim sukobima stvorivši strah kod buržoazije od “proleterskog” tijela i njegovih popularnih (tjelesnih) zadovoljstava. A kako je pojedinačno tijelo i političko, potencijalno angažovano, tijelo državni aparat je krenuo u prekomponovanje i zadovojstava i njihovih značenja i praksi.

Na srodan način prethodnom, bez represivnog aspekta, možemo posmatrati odnos društva prema fizičkoj ljepoti, odnosno ružnoći, kroz simboliku načina odijevanja i ukrašavanja tijela i, naročito, njegovu anatomiju. Sve ono što odsupa od “poželjnog” i zdravog je, naročito danas, pod društvenom presijom da se popravi. Time su i značenja zdravlja više društvena (a manje fizička i medicinska), značenja ljepote više društveno-politička i upotrebna (a manje estetska i umjetnička) itd. Tijelo je odavno postala značajna vrijednost u ekonomskom životu zajednice i pojedinca, budući da se mora održavati, pa se u njega ulaže (kadkad više da bi bilo zdravo tj. radno funkcionalno, tek potom i lijepo, ali i obrnuto). U modernom društvu opsjednutost individualnim tijelom i načinima kojima se osmišljava i popravlja je postala totalna. Kapitalistička ideologija i mehanizmi konzumerističke kulture tijelo instrumentalizuju, odnosno disciplinuju u pravcu koji nameće aktuelno tržište (ideali u vezi težine i načina održavanja, propisane fizičke akivnosti, sredstva za higijenu i uljepšavanje itd.).

Aktuelna estetika tijela se tiče, iznad svega, popravke fizičkog aspekta subjekta, održavanja mladosti i savršenih mjera što ga tjera da “prometejski” neprestano radi na sebi, nasuprot, recimo, antičkom poimanju ljudske ljepote koja je rezultat nerazdvojivog fizičkog i duhovnog napretka. Savremeno društvo insistira na mladosti i “odloženom” starenju, uz enormna ulaganja u tijelo, vremenska i novčana, tj. u njegovo unapređivanje ili održavanje svježine. Slično inoviranju tijela uz pomoć kozmetičkih i hirurških tretmana (vještačkim organima, protezama i implantatima) ili, pak, prerušavanju tokom karnevalskih svetkovina, tijelo u cyber sferi pliva u nepreglednom polju imaginacije, i moguće manipulacije. Nove tehnologije omogućavaju simulaciju, “bijeg” tijela i kreiranje novog identiteta koji nije biološka datost, već polje za unos izabranih sociokulturnih kodova. Iako efekti ili tragovi od tog tijela kratko traju mi sve više postajemo kiborzi koji surfuju na mreži i uz pomoć novih tehnologija stiču novu vrstu čulnosti stvarajući, zapravo, jedno novo, simulirano hiperealno tijelo. Na taj način u kontekstu najnovijeg genetskog inženjeringa, kako smatra Epšajn, “odvija se oznakovljavanje i odumiranje tela - semiotizacija i devitalizacija” (2009). Takođe, potreba za individualnom kontrolom tijela u visoko tehnologiovanom društvu se ogleda, pored mogućnosti umnožavanja virtuelnih identiteta ili njegovog fizičkog preobražaja (uz pomoć estetske hirurgije) i u psihološkom smislu da se uz pomoć psihoaktivnih supstanci kontrolišu egzistencijalni problemi, da se utiče na raspoloženje (umor, nesanicu, anksioznost itd.). Na tijelo se gleda kao na materiju na koju se može uticati i na spoljašnjem i na unutrašnjem planu, iako su, paradoksalno, ti lični zahtjevi ponajviše nastavak aktuelnih društvenih. Isto kao što se rasterećenja ne traže u našim unutrašnjim resursima nego više u, kako to naglašava Lipovetsky, “djelovanju molekularne tehnologije koje, još uz to, stvaraju naviku”. Tako suverenost subjekta nad sopstvenim tijelom nikada nije potpuna, ali ni moguća.

( Lidija Vujačić )