Mladalački Elijadeov roman i Ransmajerov sutonski pejzaž

”Majstor vodopada”, austrijskog pisca Kristofa Ransmajera, “Dvadeset četiri hiljade poljubaca” italijanske naučnice i spisateljice Frančeske Rolandi i roman “Gaudeamus” slavnog rumunskog mislioca Mirča Elijade su knjige koje je nedavno objavila beogradska izdavaćka kuća Geopoetika.

”Majstor vodopada” (s njemačkog prevela Tijana Tropin), je roman koji je u podnaslovu određen kao “kratka priča o ubijanju”, svakako ne bez razloga jer je naša planeta u ovoj knjizi predstavljena kao višestruko ugroženo mjesto na kojem današnji čovjek mora da živi. Autor je dao sliku Zemlje (više vjernu, nego nevjernu), iako je oslikana ne u našem, uslovno rečeno - realnom, dobu, već u nekom budućem, vjerovatno nadolazećem vremenu, u vremenu koje nas sigurno neće moći mimoići. Na dosta neobičan način, mada apsolutno literaran, Ransmajer govori o Zemlji kao sve manje pogodnom staništu za normalan život ljudi. S prepoznatljivim, rafiniranim, emocijama autor pripovijeda o društvu razorenom ljudskom “greškom”, više svjesnom nego nesvjesnom, ali i nepotrebnom surovošću, ohološću, nepažnjom i nepoštovanjem prirodnih zakona koji su svakako iznad svih ljudskih zakona i neminovno vladaju nama i vaskolikim svijetom, jer upravo ti zakoni usmjeravaju sve svjetske tokove i kreiraju svu njegovu istoriju. Na taj način ljudski rod na kraju doživljava tragičnu sudbinu kakvu nije očekivao. Klimatske promjene nijesu jedina nepogodnost koja ugrožava opstanak čovječanstva, već i mnoga politička previranja koja su u najvećoj mjeri sebična, pogrešna i u krajnjem smislu pogubna za sve. U takvom stanju na zemlji, za koje se može reći da je haotično, Rasmajer govori o raspadu mnogih država, o nastanku novih državica, o rastu velikih mora, govori o onome što se i u Bibliji pominje kao pomoru mnogih živih bića zbog usahnuća velikog broja vodenih izvora i nestajanju vode za pice.

Ovaj roman se bavi mnogim važnim pitanjima koja opterećuju današnjeg čovjeka, ne samo onima u kontekstu aktuelnih događanja već i onima koja se tiču dalekosežnih posljedica koje će (morati) doći. Ove postapokaliptične teme prisutne u knjizi “Majstor vodopada” podsjećaju na postapokaliptički svijet nekih ranijih romana Kristofa Rastmajera poput “Posljednjeg svijeta” ili “Morbus Kitahare”. U “Majstoru vodopada”, pripovijedač-protagonista, neimenovani hidrotehničar, uvjeren da zna ko je odgovoran za smrt petoro ljudi, uporno traži odgovor na pitanja: kako je nestao njegov otac, majka… Zašto o svemu tome ćuti setra Mira?

Njegovo sjećanje na rane dječačke dane, na mladost provedenu u kući majstora vodopada, kao lajtmotiv uvezuje u skladnu cjelinu distopijski prikazanog svijeta.

Kristof Ransmajer je rođen 1954. godine u Velsu, Gornja Austrija. Studirao je filozofiju i etnologiju; živi u Beču. Pored romana “Majstor vodopada” Geopoetika je objavila i njegove ranije knjige: “Užasi leda i mraka”, kao i već pomenute knjige: “Posljednji svijet” i “Morbus Kitahara”, zatim “Atlas uplašenog čovjeka”, “Koks ili tok vremena”. Kristof Ransmajer je autor i drugih proznih djela u kojima je eksperimentisao sa narativnom formom - pored ostalog: “Put za Surabaju”, “Nevidljivo”, “Priznanja jednog turiste”, “Leteća planina”, “Dame i gospoda pod vodom”, kao i pozorišni komad “Odisej, zločinac”.

Ransmajerove knjige su prevedene na više od trideset jezika, a dobio je veliki broj nagrada, među kojima su i one nazvane po Fridrihu Helderlinu, Francu Kafki, Bertoltu Brehtu i Ernstu Toleru, Velika austrijska nagrada za književnost, italijanska književna nagrada Mondelo, nagrada Aristeion Evropske unije, francuska nagrada za najbolji strani roman (Prix du meilleur livre étranger), počasna nagrada premijera Bavarske, nagrada “Žan Mone” za evropsku književnost i nagrada “Mariluize Flajser”, koju je 2017. godine dobio za “Atlas uplašenog čovjeka” i “Koks ili tok vremena”.

Knjiga “Dvadeset četiri hiljade poljubaca” italijanske spisateljice Frančeske Rolandi, govori uglavnom o decenijskom (a možda i znatno dužem) uticaju italijanske popularne kulture u Jugoslaviji u periodu od 1955. do 1965. godine. Priča je bazirana na nekim nepobitnim istinama iz tog perioda koje su tadašnjim generacijama jugoslovenskih građana dobro poznate. Autorka je za pisanje ove knjige imala u vidu i to: šta je Italija značila za Jugoslovene poslije Drugog svjetskog rata. Italija jeste bila naš prvi susjed, ali, nažalost, onaj susjed s kojim smo se svojevremno gledali preko nišana, susjed sa k

ojim smo imali gorko ratno iskustvo i neriješena važna politička i teritorijalna pitanja, prije svega nedefinisanu graničnu liniju, status pojedinih mjesta kao što su bili predjeli Trsta i Gorice. Jugoslovenima starije dobi još su u sjećanju razne parole vezane za taj problem kao što su: “Trst in Gorica, naša so pravica”. “Ne damo Trsta ni Gorice...” Zatim neriješena pitanja manjina, ratne reparacije i sl.

S pokretanjem hladnog rata linija razdvajanja dvije države postala je prostor stalne napetosti, ali i dodira dva različita ideološka sistema. U prvim decenijama jugoslovenskog otvaranja prema svijetu, Italija je uprkos složenim političkim odnosima bila glavni “posrednik”, ali i neposredni proizvođač i izvoznik zapadne popularne kulture i modela potrošačkog društva u Jugoslaviji, zemlji samoupravnog socijalizma. Uz pomoć sve širih privrednih veza, ali i želje i potrebe “običnih” Jugoslovena, od sredine šeste decenije prošlog vijeka, kroz “italijanski prozor” naši gradjani počinju da upoznavaju “zapadni svijet” tražeći tamo ono što nije moglo da im ponudi domaće tržište, zasnovano na t.z. ugovornoj ekonomiji. Tako je Italija bila najčešće naš “prvi Zapad”, Zapad s kojim su se susretale tadašnje, ali i kasnije, generacije Jugoslovena.

Frančeska Rolandi piše o ovim velikim i malim koracima, kulturnim uticajima i preplitanjima, političkim i ideološkim otporima, o prihvatanju proizvoda italijanske kulture. zabavne muzike, filmova, modnih trendova, i savremene literature. Sve je to rezultiralo jakom dinamikom ne samo kulturne već i privredne razmjene i kretanja ljudi, kakvih nije bilo u Evropi ni na jednoj tački razdvajanja dva ideološka sistema.

Italija već decenijama nije naš bliski susjed u geografskom smislu, ali u kulturnom sigurno jeste. Uticaj italijanske popularne kulture u Jugoslaviji od 1955. do 1965. godine u studiji “Dvadeset četiri hiljade poljubaca” podrobno je analizirala Frančeska Rolandi, mlada italijanska naučnica, koja je na Univerzitetu u Torinu odbranila ovaj svoj doktorski rad iz slavistike. Glavna područja istraživanja Frančeske Rolandi sežu od kulturne i socijalne istorije u oblasti sjevernog Jadrana i na postjugoslovenskom prostoru, do istorije migracije i izbjeglištva u Evropi 20. vijeka. Poslije italijanskog izdanja te knjige iz 2015. godine, sada ga u izdanju “Geopoetike”, u saradnji sa Italijanskim institutom za kulturu u Beogradu, čitamo u prevodu Ivane Simić Ćorluke i Marije Ćojbašić.

Roman “Gaudeamus” Mirčea Elijadea, američkog istoričara kulture rumunskog porijekla i poznatog rumunskog pisca, napisan je još 1928. godine, kada je autor imao 21 godinu. “Gaudeamus” (s rumunskog prevela Simona Popov) predstavlja nastavak “Dnevnika/Romana kratkovidog adolescenta” (1924-1925) koji je, u isto vrijeme, blisko povezan sa svim tekstovima koje je Mirča Elijade napisao u istom periodu… U Pogovoru Sorina Aleksandreskua, profesora, književnog kritičara, semiotičara, lingviste, esejistea i prevodilaca, sestrića Mirče Elijadea, dalje se kaže da je: u “Gaudeamusu” Elijade prešao s koncepta na likove, inscenirao je diskusiju kao sukob između različitih ljudi, kao “pozorište ideja”, koristeći međutim stvarne pojedince, svoje tadašnje prijatelje, izdvojene u izvjesnoj mjeri iz pozadine, napola imaginarne, ili napola realne likove, koji još uvijek pripadaju jednoj izvornoj stvarnosti, samo njemu poznatoj, ali ne i čitaocima…

Na izvjestan način, neplanirano objavljivanje romana nakon autorove smrti dovelo je do toga da tekst postane netransparentan, ali upravo ovaj prividni nedostatak informacija daje tekstu gustinu značenja. Gubeći kvalitet (stopostotne) autobiografije, ili “romana s ključem”, “Gaudeamus” pridobija važniji vid kvaliteta, postaje roman jedne epohe, ili roman određenog uzrasta iz jedne epohe, istorijski u prvoj varijanti, i aistorijski u drugoj…

U “Dnevniku/Romanu kratkovidog adolescenta” Elijade uvodi na scenu imaginarne likove koji su često bili ironizovani zbog svojih stavova, prilično smiješnih, ali razumljivih s obzirom na godine. Ovdje, u “Gaudeamusu”, pojavljuje se autorova stvarnost, koja je zamišljena da bude nešto sasvim drugo, odnosno portret jedne prave, istinske generacije, doduše, portret koji je konstruisao sam autor. U oba romana se preklapa imaginarno s realnim, ali se ta dva nikada ne poklapaju. Ono što su likovi u prvom romanu zamišljali, svaki polazeći od sopstvenih opsesija, i prikrivajući ih, sada izlaže pripovijedač, da ih se oslobodi i da na taj način stvori polazište za portret generacije, koja je s istorijske tačke gledišta stvarna.

Mirča Elijade je rođen u Bukureštu 1907. a umro u Čikagu 1986. godine. Jedan je od najvažnijih svjetskih stručnjaka u oblasti komparativne analize religije. Studirao je filozofiju u Bukureštu. Kada mu je bilo 21. godina, otišao je u Indiju, gdje je u Kalkuti studirao sanskrtski jezik i jogu, a potom je doktorirao filozofiju u Bukureštu. Između 1933. i 1940. istovremeno se bavi obimnim naučnim radom, beletristikom, publicistikom, kao i predavanjima iz filozofije i istorije religije na Univerzitetu u Bukureštu. Tokom rata bio je ataše za kulturu rumunske ambasade u Londonu (1940. i 1941.) i u Lisabonu (1941-1945.). Dolaskom komunizma, Elijade je nakon rata 1945. godine izbjegao u Pariz, gdje predaje istoriju religije, najprije na École pratique des hautes études (do 1948.), potom na Sorboni. Od 1957. godine sve do svoje smrti 1986. godine živio je u Čikagu, gdje je bio redovni profesor na tamošnjem Univerzitetu. Bio je šef katedre za istoriju religije, koja je 1985. godine dobila naziv Katedra Mirča Elijade. Proučavao je religiju primitivnih društava Australije, Polinezije i Afrike, kulture drevne Indije, Egipta, Grčke i Rima.

( Vujica Ognjenović )