"Korespondencija kao život" Borislava Pekića: Višeglasje koje osvjetljava jedan monumentalni opus

”Svaki čitalac kada čita, zapravo je čitalac samog sebe.”

M. Prust

Korespondencija kao život, djelo Borislava Pekića, koje je priredila Ljiljana Pekić, epistolarna je kolekcija i potvrda velikog piščevog opservatorskog dara da, ironijom samoizgnanika i oštricom duhovne i stvaralačke slobode - protivtežom indoktrinacije i ništavila, secira, ne samo jedan društveni sistem nego i duboko zapreteni duh intelektualne zajednice, kojoj je i sam pripadao. Borislav Pekić je, hronikom književnog života, da se poslužimo nizom tri Platonove analogije: o suncu, liniji i o pećini, s posebnim akcentom na trećoj, pored kutija sa efemerijama svakodnevice, koje su ga zanimale, otvorio i neke lične, pa i opšte književne teme. On je, kako navodi autor predgovora predmetnog izdanja P. Palavestra, “…svojom korespondencijom na samom kraju XX veka osvežio i donekle obnovio srpsku epistolarnu književnost. Oslobađala se kritička svest, uobličavali su se alternativni kulturni standardi…”

U pismu iz 1965. godine, dobijenom, kako stoji u fusnoti na devedeset i trećoj stranici ove dijaloške kolekcije, dobrotom gđe Mirjane Miočinović, Borislav Pekić, iz Vojne bolnice za sušićave, piše Danilu Kišu: “Sa biografijom nastaju prave poteškoće. Najpre, zato što svaku biografiju prezirem, ne što je ona neizbežno lažna, nego što je neizbežno glupa. A zatim, nijedna biografija koju sam bio pozvan da napišem nije mi donela sreću. Samo neprilike.”

Djelo Borislava Pekića je hodočašće, ne samo ono Njegovanovo, graditeljsko, koje od prvog retka, predstavom ‘pod crvenom zastavom’, uznemirava misao predratnih kućevlasnika, već ono primordijalno, gdje se hodočasnik, “čiji život u močvari trajanja liči na tragove crvenokožaca kad neće da budu uočeni”, vraća s velikog puta “polažući pete u stope starog traga” (Novi Jerusalim) i nestaje, ostavljajući nas na milost i nemilost njegovoj oniričkoj fantastici. Pekićevo djelo je primjer umjetničke angažovanosti i kritičkog odnosa prema stvarnosti. Možda, zato i neprilike, kada je riječ o biografiji ovog tvorca mitomahije. Svojom strukturom Pekićevo djelo podsjeća na okrenutu, providnu piramidu, kroz koju se, kroz njene presjeke, naglavačke okrenute, u samom centru vidi čovjek, kao rijetka i otrovna biljka u gluvoj tišini izolacije.

”Tek sad vidim”, piše dalje Pekić, D. Kišu, “da je lakše živeti jedan život nego napisati jednu biografiju. Moja biografija se sastoji od postupaka koji drugima smetaju i od onih koji smetaju meni… Na taj način moja bi se biografija svela na jedino relevantnu istinu da sam se rodio.”

Pekićevo djelo je grad na Simplegadskim stijenama, s tankim kulama pod visokim i nepreglednim argonautskim nebom. Djelo-grad, koje u sebi krije tajnu, kao Le Korbizijeova Kapela u Ronšanu o “akustici pejzaža”, koju, u saglasju tvore, raznorodni ahitektonski oblici i meditacija svetog mjesta.

***

”Uzimali smo više nego što smo davali, Coro”, rekao je (Džon Hamilton, n. n). Iscrpili smo izvore. Potrošili kredite. Zagadili zemlju. Poremetili ravnotežu. Ponašali smo se prema njoj kao drumski razbojnici, na zemlji u prolazu, a ne kao njeni suvlasnici i saučesnici. Kao da posle nas nikog više neće biti. I neće. Platićemo. I u nečem drugom smo se prevarili. Daniel Leverquin je imao pravo. Mislili smo da je besnilo ovo što je na Heathrowu uradio Rhabdo-virus. A to je ono što smo sami činili otkako postojimo kao inteligentna vrsta. Što smo učinili od sebe, svoje biološke šanse, svoje istorije, svojih života i ciljeva. To je, Coro, pravo besnilo.

A ovo je bolest, koju ćemo ovako ili onako savladati, kao što smo i do sada savlađivali. I nije pitanje koliko će nas ostati, nego zašto? Da li će ti što prežive biti drukčiji. Jer bez toga, preživljavanje nema svrhe.”

Krajem 2019. godine u gradu Wuhanu, u Kini, pojavio se koronavirus (2019-nCoV).

Međunarodni alarm za javno zdravlje, od strane Svjetske zdravstvene organizacije, upaljen je krajem januara 2020. godine, nekoliko dana prije održavanja naučnog skupa Borislav Pekić - devedeset godina od rođenja (1930-2020), koji je organizovala Crnogorska akademija nauka i umjetnosti u Podgorici. I dok su se u CANU, 5. i 6. februara 2020. godine, razvijale besjede o životu i djelu književnika, dramskog pisca i scenariste B. Pekića, iz jedne od diskusija iskrslo je pitanje o aktuelnosti njegovog djela. Neposredno nakon pitanja o aktuelnosti, koje je postavio uvaženi akademik Momir Đurović, imao sam priliku da budem za govornicom i mogućnost da prokomentarišem da aktuelnost Pekićevog djela vidim, upravo, u onom što se prethodnih dana dešava i dešavalo u Kini: Pekićev Heathrow, iz osamdesetih godina XX vijeka, na naučno-futurološkom fonu, moguća je najava novog sudara kod Armagedona. Srce tame je, nakon vjekovnog mirovanja, opet u igri!

”Virus u obliku metka pogađa u srce civilizacije… Niko nije bezbedan.”

U Pekićevom “Besnilu”, toj univerzalnoj metafori, čije književne srodnike možemo tražiti u Kamijevoj “Kugi” ili Saramagovom “Sljepilu”, zaraženi ljudi vode rat ne samo sa nepoznatim virusom nego i sa bjesnilom u sebi i u svojoj okolini. Pred nama se, kao na filmskom platnu, ukazuje prikrivana istina o ljudskoj prirodi.

Virus, kao sveznajući pripovjedač ukazuje na ludilo koje rođenjem nosimo, koje probija tanku opnu obzira i samopoštovanja i zaustavlja vrijeme. Apokaliptična vizija frapantna je potvrda koliko umjetnost zna da nas preduhitri i, baš kao i virus, iznenadi. Izbor londonskog aerodroma Heathrow je slučajan. Međutim, činjenica da na Heathrowu imamo, ni manje ni više nego četvoricu biblijskih putnika, ljekara - jevanđelista, ne može biti dio slučaja.

O onomastici, koja pruža svoje fantazmagorične niti do neslućenih dubina značenjskog potencijala, zadirući u srž ishodišne problematike ovog djela, potkrijepljeno, u svom eseju “Fantastika u romanu ‘Besnilo’ Borislava Pekića”, piše Dragana Bošković: “Nomenski simbolički potencijal se pre svega krije u imenima četvoro lekara koji se bore protiv bolesti na aerodromu Hitrou: Luke (Luka), Johnaton - John (Jovan), Mattew (Matej) i Coro Marc (Marko), te tako eksplicitno upućuju na biblijsku vezu. Posedujući imena četvorice jevanđelista, nosioca blagovesti, ovi likovi nadrastaju svoje prvobitne funkcije u ravni fabule romana, i time šire fantastičnu prizmu oko svoje uloge, nudeći tako čitaocu inter- i metarecepcijski kod, koji se (za neke) čitaoce razotkriva na kraju dela.”

***

Platon je svoje učenje o znanju prikazao alegorijom o pećini.

Svi znamo za igru sjenki i istine na zidu pećine. Takođe, znamo da je glavni izvor te vječne igre, i varke - vatra. Ono što je, možda, ostalo malo nedorečeno upravo je to da svako vrijeme ima svoje vatre, kao i svoje sjenke. Međutim, postoji i drugačije mišljenje - da je priča o pećini zapravo priča o čovjeku, a ne o sjenkama.

Čini nam se da je najprikladnije na ovom mjestu citirati srpskog filozofa i književnika Radomira Konstantinovića, koji je preminuo je u Beogradu 27. oktobra 2011. godine, a na čijoj komemoraciji se nije pojavio niko od aktuelnih predstavnika ondašnje vlasti: “Čovek ne može da igra, da peva pred zidom, pred telefonskim aparatom, pred tanjirom na svom stolu; on može da peva jedino pred čovekom, i za čoveka, pred budnim, usplahirenim, radoznalim čovekom čiji ljudski nemir pokreće, oduvek, samo slutnje o našem neznanju.”

Platonov mit o pećini završava se pitanjem šta bi se dogodilo sa oslobođenim čovjekom koji bi uspio da izađe iz pećine i posmatra sunce umjesto vatre, ako bi se vratio u pećinu i pokušao da objasni okovanima šta se uistinu događa?

Možda, odgovor na ovo i mnoga druga pitanja kriju, upravo, stranice kultne Konstantinovićeve knjige objavljene prije pola vijeka, a koja je postavljena kao ugaoni kamen koji služi za razvrstavanje i prepoznavanje pripadnosti jednoj ili drugoj strani, posebno kada je riječ o duboko ukorijenjenim podjelama u mitotvoračkom društvu, čiji je autor “Filozofije palanke” bio beskompromisni kritičar: “Palanka ne voli nepoznato, u načelu; to je jedna od osnovnih njenih oznaka, kojim se odlikuju njena istorija, njena kultura, njen mentalni svet… Osnovna pretpostavka duha palanke negde je u tome: da je to duh koji, zaboravljen od istorije, pokušava sada ovaj udes da preobrazi u svoju privilegiju, time što će i sam (onako kao što se klin klinom vadi) da zaboravi istoriju, ovim zaboravom da se ovekoveči u samom sebi, zaveren trajanju, s onu stranu vremena. Vreme je s druge strane brda, tamo gde počinje svetski haos, ili haos apsolutno-otvorenog sveta.”

O značaju ovog djela i njegovog autora najbolje svjedoči stav Latinke Perović, koja kaže: “Konstantinović je predvideo i ono što će se događati na kraju veka i što nam se i danas događa.”

***

U djelu Borislava Pekića “Korespondencija kao život”, koje je priredila njegova supruga Ljiljana, objavljenom u Novom Sadu 2002. godine, izabrana prepiska je svedena na 16 književnika, prijatelja, to jest 335 pisama, karata i telegrama. Prepiska obuhvata period od 1965. do 1986. godine. Korespondenti su poređani po godinama u kojima je Pekić počeo sa njima da se druži, počevši od Nikole Miloševića, Borislava Mihajlovića Mihiza, Miodraga Bulatovića, Danila Kiša, i dalje redom, tragom adresantovih pitanja i adresatovih odgovora.

Svaka pojedinačna prepiska portret je jednog prijateljstva, ključ jednog poluotvorenog svijeta. Pekić nije - bez obzira na povjerenje koje proizilazi iz prijateljstva - sa svima, dijelio sve… Bio je oprezniji od Kiša i nije “na uho palanačkoj oholosti” objašnjavao svoju “Nebesku Skitiju”. Tu privilegiju imali su rijetki, o čemu na najbolji način svjedoči izbor iz njegove korespondencije.

Lucidan i gospodstven, ali i skeptičan, Pekić je na velikom žičanom instrumentu prijateljstva za svakog od odabranih čuvao po jednu žicu, boju i ton. I stvarno, kada se njegovoj korespondenciji priđe na prstima i kada se pažljivije prelista partitura zapisanog, pred čitaocima mogu, iz tog epistolarnog notnog sistema, izroniti dionice kompozicija pisanih za više instrumenata i/ili glasova.

IZABRANI CITATI I KOMENTARI

I Bronhitis pribavljen u Beogradu

”Počinjem da sumnjam, piše Pekić N. Miloševiću, da ta moja, već redovna padanja u postelju na i najkraći dodir sa Beogradom i domajom, nisu više isključivo fizičke prirode, nego da u njima ima i nečeg psihološkog, možda u smislu teorije da je svaka bolest neka vrsta neapsolviranog greha (…) Budući da sam duže vremena, poput nekog racionalističkog davljenika, tražim svoje robinzonsko metafizičko ostrvo, sklon sam da u tim mojim “beogradskim virusima” vidim više od onih bioloških, neke, “metafizičke viruse” koji mi preko tela saopštavaju za sada nejasne i neodgonetljive poruke.”

Korespondenciju između B. Pekića i N. Miloševića karakteriše neposrednost, povjerenje i iskrenost. Ključ za to je njihovo drugovanje iz Treće muške beogradske gimnazije. Pekićevo insistiranje na “beogradskim virusima” jasna je aluzija na društveno-političke i kulturne prilike u Beogradu i “domaji”. Tu misao varira ironijom o “sumnjivom optimizmu pisaca koji stare”, kao i željom da sledeći put razgovara s N. Miloševićem, ali “ovog puta sami”. I zidovi imaju uši.

Jedan zid ispriječio se ispred pisca ambicije da izgradi novi mit na ruinama starih, svjesnog iluzornosti tog poduhvata: “uistinu novog nema ničeg pod kapom nebeskom”. N. Milošević, Pekićevu opsesiju mitom definiše terminom “mitomahija”, koji Pekić prihvata, ali je i on sam, poznat po skepsi, rezervisan prema ostvarenju te ideje: “Nekako mi se čini, da sam po prvi put u ovoj knjizi (“Atlantis”, n. n.) na putu da se od mitomaha pretvorim u mitotvorca, što me intenzivno oneraspoložuje”.

Ipak je stvorio mit - ili se pridružio njegovom tvorcima - o apokalipsi, nestanku civilizacija i čovječanstva: Dž. Orvelu, R. Bredberiju, I. Asimovu, O. Haksliju…

***

II Taj prokleti novac

Borislavu Pekiću, posredstvijem magazina

”Sovremenik” iz Beograda u London,

3. junija 1979. godine

”Ljubezni imenjače i prijatelju Borislave,

hudožestveni magazin “Sovremenik”, čest Vam odajući, gostoprimno mi je ponudio da nešto o Vama napišem… pomalo brinem, glede Vas. A briga je, evo, u ovome:

Kako ćete takav i toliki stati u ovo naše književstvo?

Naši to ne vole mnogo, mi na to sviknuti nismo, glavoboljna je za naš svet spekulacija i meditacija, učenost nas zamara i ne da nam da na miru neznalački - sveznalački leškarimo, ironija nam pomalo kisi, jedva razvuče usne u osmeh, mi volimo šalu gromkiju, direktniju, a kad se smejemo, da sve puca za ušima.”

B. Pekić je, intuicijom stvaraoca, koji vjeruje u svoje projekte, želio da se za njega zna, pa je najplodniju korespondeciju imao s kritičarima B. Mihizom i P. Palavestrom. Nepristupačan u svom londonskom bunkeru, pogotovu o svojoj poetici, Pekić je, izuzetno, prihvatao sugestije B. Mihiza u vezi sa sažimanjem građe romana i segmentima déjà vu, što autor “Zlatnog runa” i ne krije: “Osećao sam se po malo kao neuspeo đak”.

S druge strane, Pekićev enciklopedijski poriv za Mihiza je bio neobičan i, donekle, neshvatljiv, pa ga je kometarisao s blagonaklonim humorom: “I što, đavolos Vas odneo, svaku priču izokrenete, ne pripovedate je kao što se priče odvajkada pripovedaju, no je zaokrenete jedno dvared trired, pa ispadne, kao i da je bilo i da nije moglo biti (…) Tako, i po ledu kad ste se sankali i nas nasankavali”.

Međutim, iz ovog prijateljskog tona osjeća se Mihizovo divljenje originalnom pripovijedanju, ali i misao o žanrovskoj neograničenosti romana i neukrotivosti mita. Prepiska pisca, koji se probijao između scile i haribde dogmatskog vremena i renomiranog kritičara doživljava se kao nadmetanje duha, u brojnim varijacijama, uz neosporno međusobno poštovanje, kome poseban kolorit daju Mihizov humor i jezik.

U prepsci se smjenjuju utisci o aktuelnim prilikama u Londonu i Beogradu. Pekić apostrofira engleski red i shvatanja, koje prihvata, ali mu i smetaju, dok se Mihiz, pretežno, drži kulturno-društvene tematike. Prepiska sadrži i tradicionalnu boljku umjetnika - oskudicu, jer Pekić, u više navrata traži, s velikom nelagodom, od Mihiza da mu pomogne da riješi finansijske i materijane teškoće: “Znam da Vi baš i niste najpogodnija ličnost za intervencije ove vrste ali…”

Prepiska između Pekića i Mihiza dragocjeno je svjedočanstvo dva vrhunska opservatora o jednom vremenu “koje su pojeli skakavci”.

(Kraj u narednom broju Arta)

( Milun Lutovac )