Da se ne zaborave veliki ljudi iz maloga-velikoga naroda

”Knjige se pišu za generacije koje se sjećaju, zaboravljaju i generacije koje tek pristižu. Riječju, za vječnost”, zapisao je publicista i univerzitetski profesor Velizar Sredanović u uvodu njegove nedavno objavljene knjige “Besudna vremena”.

A knjiga koja govori o golootočanima, o ostrvu koji je bio mnogo više od toga, koji je, kako autor zapisa, bilo mjesto na kome su ubijali dušu u ljudima, na kome je “ubijan čovjek u ljudima” je mnogo više od toga - ona je nikad zatvorena stranica istorije, prećutna istina besudnih godina o sistemu “tihe likvidacije”. Sredanović se Golim otokom (ne)posredno bavio u proteklih tridesetak godina, ali, kako je istakao, nije mogao dobiti dobiti odgovor na pitanje zašto se u otporu Staljinu služilo staljinističkim metodama, pa i gorim. “I da li se tako moralo postupati sa političkim neistomišljenicima i dojučerašnjim saborcima”.

”Jednostavno, nije se dalo da ranije objavim ovaj rukopis. Kada nešto istražujete decenijama uvijek vam se čini da vam nedostaje još jedna kockica u mozaiku. Kao student kad svojski sprema ispit ili diplomski rad. Što više čitate i spremate se za završni čin čini se da sve manje znate, jer iako ste saznali mnogo toga, onda uvidite koliko nedostaje, ili u stvari koliko ne znate”, kaže Sredanović za “Vijesti”.

U knjizi je pet junaka “nakon poluvjekovne tišine progovorilo” - pet različitih života kojima je zajedničko da su bili “moćni, pa nemoćni”, da su iz “Petrove rupe” na Golom otoku, toj “Prokletoj avliji” 20. vijeka, izašli kao “nepopravljiva banda”. Riječ je o Petru Komneniću, Veljku Žižiću, Obrenu Blagojeviću, Radivoju Vukićeviću i Savu Stanojeviću, junacima čija ispovijest svjedoči o tome “kolika je snaga i želja za opstankom, kolika je hrabrost, moralnost i etičnost ljudi sa crnogorskog krša”.

”Riječ je o ljudima koji su jednog trenutka ostvarili svoje snove i imali sve, da bi se do kraja te prestupne 1948. ispostavilo da to sve nije ništa i zadesilo ih je najgore što se moglo dogoditi ljudima. Iz raja u pakao. Iz najviše vlasti u zatvor... Ovo su ne samo neispričane nego i bezvremene ili svevremene priče o moći, zloupotrebi moći, ali i nemoći, kada naiđu besudne godine... Kako živjeti i o(p)stati čovjekom i u najtežim okolnostima”, zapisao je Sredanović.

Prvi dio knjige predstavlja izbor iz svojevrsnih memoara, zapisa i bilješki Petra Komnenića, koji su prvi put objavljeni, dok su u drugom dijelu razgovori i intervjui koje je autor vodio sa “elitom iz zloglasne Petrove rupe”, Obrenom Blagojevićem, Veljkom Žižićem (prvi put objavljena njegova životna ispovijest), Savom Stanojevićem i Radivojem Vukićevićem.

Knjiga je u Nacionalnoj biblioteci Crne Gore katalogizovana kao umjetnička monografija i istorijski roman. I to ne bez razloga. U knjizi nije riječ samo o Golom otoku, već i o važnim istorijskim događajima u Jugoslaviji, čijij su učesnici, nerijetko i protagonisti, bili junaci “Besudnih godina”.

”Njihova tragika se kroz razne literarne forme spaja u cjelinu poput romana u toj mjeri da njihovo stradalništvo u tom krugu moći i nemoći postaje simbol opšteg, univerzalnog značenja, jer se iskazuje u stalno ponavljanim egzistencijalno-prostornim određenjima. Goli otok je, u stvari Prokleta avlija, a prikazani su kao simbol, tako da upućuju ili sugerišu na pustoš života. Ovo su istnite priče, velikih ljudi iz malog, ali veličanstvenog njegoševskog naroda i crnogorske nacije, jugoslovenskog opredjeljenja, koji su stradali kao sljedbenici izvorne internacionalne socijalističke ideje i ruskog faktora, koji je bio dominanatan u razvoju crnogorskog bića i državnosti od nastanka do kraja dinastije Petrović, pa i u Jugoslaviji, i na kraju u nezavisnoj Crnoj Gori sve do prvih decenija 21. vijeka”, istakao je Sredanović.

Tokom višedecenijskog istraživanja autor je, kako sam reče, razgovarao s progoniteljima i žrtvama, trudeći se da osvijetli prošlost koju su pobjednici pokušavali prekriti velom zaborava, ali im nije polazilo za rukom jer bez obzira što je zid ćutanja pokušavao da “zagradi” istinu, pamćenjem nijesu uspjevali da ovladaju.

”Neka poruke ove knjige budu inspiracija generacijama koje dolaze da su neki ljudi iskreno vjerovali ne samo u ideje komunizma, već prije svega pravde i jedankosti koje su duboko ukorijenjene u karakteru crnogorskog državotovrnog bića. Prije svih borba za čast i slobodu čovjeka. Jer, u Crnoj Gori gusle se sve manje čuju, Rusi manje prizivaju, a ovakvih crnogorskih kolosa, odavno, gotovo da i nema... Raskida se sa mitovima i zavjetima. Crnogorska tradicionalna misao iščezava... Otvaraju se novi putevi, evropski... Samo da izvučemo istorijske pouke i da se ne ponove besudne godine... Da se ne zaborave veliki ljudi iz maloga-velikoga naroda..., i priče iz Petrove rupe i besudnih vremena”, zaključuje autor knjige koju je izdalo Udruženje pravnika Crne Gore.

Nesvakidašnje analize i razgovori

Recenzent knjige, akademik Nenad Vuković, ocijenio je “Besudna vremena” kao knjigu po mnogo čemu posebnu i značajnu, “s velikim darom pisanu i složenu. Složeni su romansijerski, čisto književno-istorijski djelovi, razgovori, intervjui, složeni u neraskidivu cjelinu”.

”Sredanović, kao iskusni istraživač naučne utemeljenosti uputio se u nesvakidašnje analize, uputio se da putem razgovora, intervjua tumači najteže godine u Jugoslaviji poslije Drugog svjetskog rata, da čuje one koji su bili najkompetentniji, a kojima nije bilo dozvoljeno da razgovaraju, da iznesu svoje mišljenje o sudbini zemlje za koju su se žrtvovali ‘bez uzmaka i bez straha’. Dozvoljeno im je samo da se izjašnjavaju”, zapisao je Vuković.

Kako je istakao, kroz čitavu knjigu autor prati uspravne ljude, različite, a iste “u jačini duha i prezira prema smrti”.

Crnogorci su “otvorili i zatvorili” Goli otok

Sredanović podsjeća da je od “60-ak i više hiljada uhapšenih informbirovaca u Jugoslaviji, u poređenju sa brojem stanovnika, Cnogoraca bilo ubjedljivo najviše”, da je Vladimir Dedijer smatrao da je tih godina stradala crnogorska vojno-politička, ali i intelektualna elita.

”Od 16 hiljada zatvorenika na Golom otoku, 3.468 je bilo iz Crne Gore, a od 136 zatočenika Petrove rupe, zloglasnog logora na Golom otoku, čak 50-ak su bili Crnogorci.

Na čelu crnogorske elite profesor Petar Komnenić, predsjednik Crnogorske narodne i ustavotvorne skupštine, Božo Ljumović, potpredsjednik Vlade Crne Gore i ministri Radivoje Vukićević, Vuko Tmušić i Niko Pavić, generali Veljko Žižić, Đorđije Đoko Mirašević i Branko Kađa Petričević, pukovnici..., visoki vojni, politički i državni crnogorski i jugoslovenski rukovodioci. Zatim, profesionalni revolucionari iz Oktobarske revolucije, internacionalni borci građanskog rata u Španiji, prvoborci, proslavljeni partizanski komandanti tokom Drugog svjetskog rata, među kojima i Savo Stanojević, prvi živi crnogorski narodni heroj.

U Petrovoj rupi su i ugledni crnogorski pravnici, poput Labuda Kusovca koji je diplomirao prava na Univerzitetu u Liježu, ekonomista Mirko Marković, koji je, takođe, prije rata doktorirao ekonomiju u SSSR-u ili sorbonski doktorand Obren Blagojević, književnik Stefan Mitrović, publicisti Momo Lončarević, Savo Vukčević... I crnogorska mladost - studenti, nekoliko njih, mučeni su u toj jami”, podsjetio je Sredanović.

Crnogorci su, istakao je, “otvorili i zatvorili Goli otok”, a u tom jugoslovenskom Alkatrazu, kako su ga prozvali, nekoliko upravnika i isljednika je bilo iz Crne Gore. Jedan od prvih zatvorenika bio je Petar Komnenić, čovjek koji je nakon Drugog svjetskog rata bio potpredsjednik Vlade Crne Gore, ministar socijalne politike, predsjednik Ustavotvorne skupštine Crne Gore i predsjednik Narodne skupštine Crne Gore.

”Od političkih zatvorenika je poslije 11 godina Goli otok poslednji napustio profesor Ljubo Vušović, generalštabni oficir, prekaljeni komunista i profesionalni revolucionar iz ugledne crnogorske intelektualne dinastije. Ljubo je imao više godina robije u Kraljevinama SHS i Jugoslaviji, nego njegovi islednici i progonitelji godina policijskog staža”, kazao je autor “Besudnih godina”.

( Svetlana Mandić )