U čijim su rukama povjerljivi podaci obavještajnog sektora: Tajne ne cure, nego teku

U zemljama Zapadnog Balkana trebalo bi vršiti ozbiljnu bezbjednosnu provjeru funkcionera, uključujući i članove skupštinskog Odbora za odbranu i bezbjednost, kako bi se spriječile moguće zloupotrebe povjerljivih informacija. Njihovim “odlivom” ozbiljno se ugrožava nacionalna bezbjednost i vođenje krivičnih postupaka za najteža djela.

Tako sagovornici “Vijesti”, poznavaoci prilika u obavještajno-bezbjednosnom sektoru Dina Bajramspahić (civilna aktivistkinja) i Saša Đorđević (Globalna inicijativa za borbu protiv transnacionalnog kriminala) komentarišu činjenicu da je osumnjičeni bivši član Odbora za odbranu i bezbjednost Milo Božović pristupao najpovjerljivijim podacima Agencije za nacionalnu bezbjednost (ANB), Uprave policije, Ministarstva odbrane.

Božović je nakon izbora 2020. kao poslanik Demokratskog fronta bio član više odbora, uključujući i onaj koji kontroliše bezbjednosni sektor. U međuvremenu je podnio ostavku i vratio se u lokalnu vlast u Budvi.

On je sada pod sumnjom da je dio kriminalne ekipe koja je švercovala kokain, pa se otvara dilema da li je ANB tokom njegovog mandata imala informacije o tome, da li je to problematizovala, kao i činjenicu da je informacije koje je imao po tom osnovu eventualno zloupotrebljavao.

”Bezbjednosna kultura u Crnoj Gori je generalno zaprepašćujuće niska. Podaci iz svih bezbjednosnih i pravosudnih organa ne ‘cure’ nego teku “u potocima”, pa se zapravo na sjednicama skupštinskih radnih tijela prepričava nešto što se već uveliko prepričavalo po čaršiji. Ovo je sigurno jedan od tri najveća problema nadležnih institucija za procesuiranje ozbiljnih krivičnih djela i nije slučajno što se ustalila praksa da hapšenja budu tokom noći,” kaže Dina Bajramspahić, koja je godinama pratila rad Odbora za bezbjednost.

Ona vjeruje kako je nemoguće da tadašnja vlast ovo nije znala, ali da je izabrala da to oćuti.

”Imajući u vidu da je apsolutno nemoguće da nadležni državni organi nisu imali operativnih podataka o sumnjivim poslovima predsjednika opštine Budva, gotovo da sam sigurna da su problem njegovog učešća u radu Odbora za bezbjednost i odbranu zaobilazili na način da su selektovali šta će podijeliti sa odborom,” kaže ona.

Danas možemo i da konstatujemo da je tadašnja vlast, dodaje sagovornica, izabrala da toleriše ovu situaciju umjesto procesuiranja u skladu sa zakonom.

Članovi Odbora za bezbjednost ne prolaze bezbjednosnu provjeru, već nakon izbora samo potpisuju izjavu kojom se obavezuju da će tajnim podacima postupati u skladu sa zakonom. To pravo imaju na osnovu Zakona o tajnosti podataka.

”...Pitanje pristupa tajnim podacima je kompleksan paradoks koji ne može da se riješi ni brzo ni jednostavno jer proizlazi iz slabih institucija. Sa jedne strane, neozbiljno je i neodgovorno da neko ko ne prođe bezbjednosnu provjeru ima pristup tajnim podacima svih nivoa. U našem zakonodavstvu postoji 13 institucija u kojima čelne pozicije “po funkciji” dobijaju najviši nivo pristupa tajnim podacima, po principu “potrebno je da zna”. Ovako duga lista obesmišljava sam zakon, posebno imajući u vidu to da procedure imenovanja u ovim institucijama ne uključuju ozbiljne provjere kandidata. Time se ozbiljno ugrožava i nacionalna bezbjednost i vođenje postupaka protiv počinilaca krivičnih djela,” kaže ona.

Međutim ovdje, objašnjava sagovornica, gotovo je nemoguće doći do institucije koja bi uživala autoritet da na kvalitetan, nepristrasan, način sprovodi bezbjednosne provjere i ne bude uporno optuživana da zakonom propisane procedure primjenjuje za uklanjanje pojedinih lica iz javnog života iz političkih motivisanih razloga.

Upravo se DF protivio namjeri bivše DPS vlasti da članovi Odbora prolaze bezbjednosne provjere, navodeći tada da ne vjeruju u objektivnost ANB-a jer su njeni dijelovi politički instrumentalizovani.

Koordinator Globalne inicijative za Crnu Goru i Srbiju Saša Đorđević slaže se da posljedice odavanje službene tajne mogu biti ugrožavanje nacionalne bezbjednosti i nanošenje štete istražnom krivičnom postupku.

”U liberalnim demokratijama ne postoji jedinstven sistem bezbjednosnih provjera narodnih poslanika već dva opšta modela: legalistički i neformalni. U Crnoj Gori važi neformalni model po kome poslanici imaju pristup tajnim podacima bez prethodne bezbjednosne provjere i dobijenog bezbjednosnog sertifikata, ali mogu krivično da odgovaraju ako su zatečeni u vršenju krivičnog djela za koje je propisana kazna u trajanju dužem od pet godina zatvora,” kaže on.

Sagovornik objašnjava da neformalni model bezbjednosnih provjera poslanika postoji još u Bugarskoj, Hrvatskoj, Češkoj, Danskoj, Estoniji, Nemačkoj, Grčkoj, Islandu, Italiji, Luksemburgu, Norveškoj, Holandiji, Poljskoj, Portugalu, Slovačkoj, Sloveniji i Španiji. Zasnovan je, kaže, na principu da na osnovu toga što su izabrani od građana, poslanici treba da imaju pravo pristupa informacijama bez ograničenja.

”Međutim, ovakav model nije dobar u krhkim demokratija, kao što su države Zapadnog Balkana, zbog mogućih zloupotreba. Postoje visoki rizici od odavanja čak iako postoje jasna pravila o pristupu povjerljivim informacijama,” rekao je.

ANB je, dok je njome rukovodio Savo Kentera, pripremala nacrt zakona kojim bi se, između ostalog, propisala obavještajna provjera javnih funkcionera koji imaju pristup bezbjednosno osjetljivim podacima, ali prije nego što budu izabrani.

Taj nacrt u međuvremenu nije dolazio do Vlade, a priče je bila aktuelizovana u julu prošle godine kada je izvršna vlast poslavila generalnog inspektora koji je bio dva puta osuđivan.

Bajramspahić: Ko ima problem sa bezbjednosnom provjerom, neka ne radi taj posao

Nivo dokaza za dobijanje negativnog mišljenja u bezbjednosnoj provjeri, objašnjava Bajramspahić, svuda na svijetu je niži od nivoa dokaza za vođenje krivičnog postupka i osuđujuću sudsku odluku.

Bezbjednosnom provjerom za pristup tajnim podacima se utvrđuje da li lice ima potreban nivo bezbjednosne kulture da “rukuje” ili upravlja tajnim podacima i da li ima bezbjednosnih smetnji koje ga čine osjetljivim na uticaj. Relevantno je pitanje da li lice ima bolesti zavisnosti, da li je solventan, da li održava kontakte sa bezbjednosno interesantnim licima, stranim službama, itd. jer u takvom izazovnom kontekstu može da dođe u situaciju da iz lukrativnih, političkih, kriminalnih ili drugih razloga odaje informacije i ugrožava rad državnih organa, objašnjava sagovornica.

“Zbog toga je važno da institucija koja sprovodi bezbjednosnu provjeru uživa autoritet i visok nivo prihvaćenosti u društvu. Do sada javni funkcioneri ni jedne ni druge političke struje nisu prihvatali da prolaze bezbjednosne provjere – neki zato što su imali šta da kriju, a drugi zato što su se plašili politički motivisanih postupaka i zloupotreba. Međutim, postoje institucije, posebno one koje se bave organizovanim kriminalom, gdje bezbjednosna provjera treba da bude minimalni standard za imenovanje. Ko ima problem sa bezbjednosnom provjerom, ne treba da pretenduje na rad u državnim organima sa tako osjetljivom nadležnošću,” kaže Bajramspahić.

Đorđević: Bezbjednosni sertifikati i za poslanike ZB-a

Vrlo je važno da postoje jake službe koje ozbiljno vrše bezbjednosnu provjeru i izdaju bezbjednosne sertifikate i da se tamo provjeravaju i poslanici, kaže Saša Đorđević.

”To je uobičajeno rješenje u pojedinim NATO zemljama kao što su Albanija, Kanada, Mađarska, Letonija, Litvanija, Belgija, Severna Makedonija i Rumunija. Suštinski, ovo je najbolje rješenje i za službe bezbjednosti koje najčešće izdaju bezbjednosne sertifikate, ali i za poslanike. Time se dokazuje ozbiljnost, nepostojanje skrivenih namjera i povećava se povjerenje”, dodaje sagovornik organizacije koja na globalnom nivou istražuje organizovani kriminal.

( Mila Radulović )